Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Επισκόπηση της κατάστασης στη Μικρά Ασία

Μέχρι το 394 π.Χ. μέρος της δυτικής Μικράς Ασίας ανήκε στη σπαρτιατική ηγεμονία, η οποία μαχόταν τα τελευταία έξι περίπου χρόνια ενάντια στην Περσική Αυτοκρατορία έπειτα από έκκληση ελληνικών πόλεων της περιοχής. Η Περσία αντέδρασε στις επιτυχίες των Λακεδαιμονίων στην ξηρά με τη ναυπήγηση ισχυρού στόλου υπό τον Αθηναίο ναύαρχο Κόνωνα και τη χρηματική ενίσχυση ενός αντιλακωνικού συνασπισμού στην Ελλάδα. Η έκρηξη του Κορινθιακού πολέμου υποχρέωσε τη Σπάρτη να διακόψει τις επιθετικές χερσαίες επιχειρήσεις στην Ασία ανακαλώντας το μεγαλύτερο τμήμα των δυνάμεών της. Ωστόσο, οι Πέρσες δεν μπορούσαν να προχωρήσουν στην ανακατάληψη των παραλιακών κυρίως ελληνικών πόλεων όσο ο στόλος των Λακεδαιμονίων και των συμμάχων τους κυριαρχούσε στο ανατολικό Αιγαίο. Τελικά, η κρίσιμη αναμέτρηση έγινε ανοιχτά της Κνίδου στις αρχές Αυγούστου του 394 π.Χ.¹

2. Η ναυμαχία

Όπως συνήθως συμβαίνει σε θέματα αρχαίας στρατιωτικής ιστορίας, έτσι και στην περίπτωση αυτή οι πληροφορίες είναι ανεπαρκείς και σε κάποια σημεία αντιφατικές. Κατά συνέπεια, για τη ναυμαχία της Κνίδου είναι δυνατή μόνο μια γενική εικόνα.

Ο περσικός στόλος με επικεφαλής τους Κόνωνα και Φαρνάβαζο ναυλοχούσε στα Λώρυμα της Καρίας ² και αριθμούσε περίπου 170 τριήρεις, από τις οποίες οι περισσότερες ήταν φοινικικές και κυπριακές. Μαζί τους βρίσκονταν επίσης πλοία από τη Ρόδο και την Κιλικία,³ ενώ πιθανότατα υπήρξε και κάποια μικρή αθηναϊκή συμμετοχή, τουλάχιστον σε επίπεδο πληρωμάτων και εξοπλισμού.⁴ Από την άλλη μεριά, ο στόλος των Λακεδαιμονίων υπό τον Πείσανδρο διέθετε μόνο 85 τριήρεις και βρισκόταν αρχικά στην Κνίδο.⁵ Η ακριβής σύνθεσή του δεν είναι γνωστή, αλλά σίγουρα περιλάμβανε πλοία από τις παραλιακές ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας και τα νησιά του Αιγαίου. Ο ναύαρχος Πείσανδρος είχε τοποθετηθεί στη θέση αυτή σχεδόν ένα χρόνο νωρίτερα από το βασιλιά Αγησίλαο, σύζυγο της αδελφής του, και δεν είχε καμιά ναυτική εμπειρία.⁶

Όταν οι Κόνων και Φαρνάβαζος έμαθαν τη θέση του αντιπάλου ετοιμάστηκαν για ναυμαχία, και οι δύο στόλοι συναντήθηκαν στα νερά της Κνίδου, ίσως καθώς ο Πείσανδρος επέστρεφε εκεί από τον Φύσκο της Καρίας. Ο Κόνων με τα ελληνικά πλοία υπό τις διαταγές του παρατάχτηκε μπροστά και ακολούθησε πίσω του ο Φαρνάβαζος με τα φοινικικά. Παρά την αριθμητική διαφορά φαίνεται ότι ο Πείσανδρος αποφάσισε να εμπλακεί και συγκρούστηκε επιτυχώς με τις προπορευόμενες τριήρεις του εχθρού. Ωστόσο, οι σύμμαχοι στην αριστερή πτέρυγα δεν άντεξαν στην πίεση και τράπηκαν σε φυγή προς την ξηρά, όταν ρίχτηκε στη μάχη ολόκληρος ο περσικός στόλος.⁷ Ο Πείσανδρος θεώρησε ατιμωτική την υποχώρηση και, αφού πολέμησε γενναία, τελικά σκοτώθηκε πάνω στο κατ’ επανάληψη εμβολισμένο πλοίο του. Ακολούθως και οι υπόλοιποι καταδιώχτηκαν μέχρι τη στεριά, εγκαταλείποντας οι περισσότεροι τα σκάφη τους. Οι δυνάμεις των Κόνωνα και Φαρναβάζου κυρίευσαν 50 τριήρεις και αιχμαλώτισαν περίπου 500 άνδρες, ενώ τα πλοία και τα πληρώματα που διασώθηκαν κατέφυγαν στην Κνίδο.⁸

3. Αίτια και αποτελέσματα

Με βάση τις διαθέσιμες πηγές τα προφανή αίτια της συντριβής του σπαρτιατικού στόλου ήταν η μεγάλη αριθμητική υπεροχή του αντιπάλου και η ολέθρια απόφαση του Πεισάνδρου να δεχτεί τη σύγκρουση υπό τις δυσμενείς αυτές συνθήκες. Αν και δεν υπάρχουν λεπτομέρειες, είναι επίσης εύλογο ότι και κατά τη διεξαγωγή της ναυμαχίας η απειρία του δε θα μπορούσε να μείνει ανεκμετάλλευτη από ένα βετεράνο ναύαρχο όπως ο Κόνωνας. Όσο για την ποιότητα των πληρωμάτων εκατέρωθεν μόνο εικασίες μπορούν να γίνουν.

Μετά τη νίκη στην Κνίδο ο περσικός στόλος απέκτησε πλήρη ελευθερία κινήσεων στο Αιγαίο. Αυτή η ριζική ανατροπή της ισορροπίας δυνάμεων οδήγησε στη γρήγορη κατάρρευση της σπαρτιατικής ηγεμονίας σε μεγάλο τμήμα της δυτικής Μικράς Ασίας και του ανατολικού Αιγαίου. Η δυσαρέσκεια των μέχρι τότε συμμάχων από τη διακυβέρνηση των Λακεδαιμονίων⁹ βρήκε την ευκαιρία να εκδηλωθεί έμπρακτα. Πολλές πόλεις της περιοχής έδιωξαν τους Λακεδαιμόνιους αρμοστές και τις φρουρές τους, με ή χωρίς τη βοήθεια του στόλου. Από αυτές, άλλες προτίμησαν να παραμείνουν ανένταχτες και άλλες, όπως η Έφεσος και οι Ερυθρές, προσχώρησαν στους νικητές. Επιπλέον, η καθησυχαστική διακήρυξη των Κόνωνα και Φαρναβάζου ότι οι πόλεις θα έμεναν αυτόνομες και χωρίς ξένη φρουρά σίγουρα υποβοήθησε την αποστασία.¹⁰ Η αποσκίρτηση και η αλλαγή στρατοπέδου πρέπει να συνοδεύτηκε στις πόλεις αυτές και από πολιτικές ή πολιτειακές μεταβολές, όπως ανατροπή των ολιγαρχικών καθεστώτων τα οποία στήριζε κατά κανόνα η Σπάρτη.¹¹ Τέλος, η φύση μιας συμμαχίας –γνωστής μόνο από νομισματικές πηγές– που συγκρότησαν αυτή την εποχή κάποιες πόλεις της Μικράς Ασίας δεν έχει εξακριβωθεί αλλά πιθανότατα εντασσόταν στον ευρύτερο αντιλακωνικό συνασπισμό.¹²

Οι απόψεις για τη ναυμαχία της Κνίδου στην αρχαία γραμματεία διαφοροποιούνται ανάλογα με τις εκάστοτε πολιτικές συνθήκες και τις πεποιθήσεις ή επιδιώξεις του κάθε συγγραφέα. Συνήθως προβάλλεται ως μια «αθηναϊκή» νίκη η οποία έφερε το τέλος της σπαρτιατικής κυριαρχίας στο Αιγαίο, την αποκατάσταση της δύναμης της Αθήνας και την ελευθερία των συμμάχων της –ακόμα και των Ελλήνων γενικότερα–, ενώ υποβαθμίζεται ή απουσιάζει ο ρόλος και το όφελος της Περσίας.¹³ Περιστασιακά ωστόσο αναφέρεται και ως νίκη των βαρβάρων κατά των Ελλήνων.¹⁴ Βέβαια είναι προφανές ότι η νίκη των Κόνωνα και Φαρναβάζου στην Κνίδο εμπεριέχει όλα αυτά τα στοιχεία ως ένα βαθμό. Ειδικά πάντως για πολλές μικρασιατικές πόλεις η ναυμαχία πράγματι σηματοδότησε την αποσύνδεσή τους από το άρμα της Σπάρτης, χωρίς όμως ουσιαστική προοπτική πλην της εκ νέου υποταγής στην Περσική Αυτοκρατορία.¹⁵

1. Ο βασιλιάς Αγησίλαος έμαθε τα νέα στην Ελλάδα από ναυτικούς την ημέρα που σημειώθηκε μερική έκλειψη ηλίου: Ξεν., Ελλ. 4.3.10· Πλούτ., Αγησ. 18.2. Σύμφωνα με τα αστρονομικά στοιχεία, αυτό συνέβη στις 14 Αυγούστου.

2. Διόδ. Σ. 14.83.4.

3. Για τη σύνθεση του περσικού στόλου βλ. Διόδ. Σ. 14.79.8· Ισοκρ., Ευαγ. 56-7· Ελλην. Οξ. 19-22. Ο Διόδ. Σ., 14.79.6-8, δίνει στοιχεία για 170 τριήρεις που διέθετε νωρίτερα ο Κόνωνας, αλλά στην Κνίδο κάνει λόγο απλώς για πάνω από 90 (Διόδ. Σ. 14.83.4-5). Όμως ο αριθμός αυτός πρέπει να αφορά μόνο τα ελληνικά πλοία, κάτι που έμμεσα επιβεβαιώνεται από τον Ξεν., Ελλ. 4.3.12, όπου όλος ο στόλος των Λακεδαιμονίων εμφανίζεται μικρότερος και από την ελληνική μοίρα του αντιπάλου.

4. Ελλην. Οξ. 7.1.

5. Διόδ. Σ. 14.83.5.

6. Ξεν., Ελλ. 3.4.27-29, Αγησ. 1.36· Πλούτ., Αγησ. 10.9-11.

7. Διόδ. Σ. 14.83.5-6· Ξεν., Ελλ. 4.3.10-12. Κατά το φιλολάκωνα Ξενοφώντα οι σύμμαχοι έφυγαν πριν από την εμπλοκή, αμέσως μόλις είδαν την αριθμητική υπεροχή των αντιπάλων. Αυτή η αναφορά του ίσως είναι βάσιμη, αλλά φαίνεται περισσότερο ως μια προσπάθεια επίρριψης ευθυνών και εύκολης δικαιολόγησης εκ μέρους του της σπαρτιατικής ήττας.

8. Διόδ. Σ. 14.83.6-7· Ξεν., Ελλ. 4.3.12-3.

9. Ισοκρ., Πανηγ. 142.

10. Διόδ. Σ. 14.84.3-4· Ξεν., Ελλ. 4.8.1-3.

11. Τα εσωτερικά πολιτικά πράγματα των μικρασιατικών πόλεων ήταν ταραγμένα και νωρίτερα, μέχρι τη συμβιβαστική(;) επέμβαση του Αγησιλάου: Ξεν., Ελλ. 3.4.7, Αγησ. 1.37-8.

12. Cawkwell, G.L., “A Note on the Heracles Coinage Alliance of 394 BC”, NC 16 (1956), σελ. 69-75, και “The ΣΥΝ-Coins Again”, JHS 83 (1963), σελ. 152-154. Αντίθετη άποψη σε Cook, J.M., “Cnidian Peraea and Spartan Coins”, JHS 81 (1961), ιδ. σελ. 66-72.

13. Δημοσθ., Προς Λεπτ. 68-69, 72-74· Ισοκρ., Πανηγ. 154, Προς Φίλιπ. 63-64, 129, Αρεοπαγ. 12, 65, Ευαγ. 56, 58, Παναθην. 56· Ανδοκίδ., Περί Ειρήν. 22· Πλούτ., Αρτξ. 21· Corn. Nep., Conon 4.4.

14. Λυσ., Επιτάφ. 59-60· Ισοκρ., Πανηγ. 119, 142, Προς Φίλιπ. 99.

15. Γενικά για τη ναυμαχία της Κνίδου βλ. CAH VI, σελ. 72-74 (S. Hornblower)· Perlman, S., “Athenian Imperial Expansion in Early Fourth Century”, CP 63 (1968), σελ. 261· Seager, R., “Thrasybulus, Conon and Athenian Imperialism”, JHS 87 (1967), σελ. 99-102· Tulpin, C., The Failings of Empire (Stuttgart 1993), σελ. 68, 78-79.