Τραπεζούς, Πανηγύρι Αγίου Ευγενίου

1. Ο άγιος Ευγένιος και η λατρεία του

Ο άγιος Ευγένιος, πολιούχος της Τραπεζούντας, έζησε τον 3ο αιώνα και μαρτύρησε στην Τραπεζούντα επί των αυτοκρατόρων Διοκλητιανού και Μαξιμιανού (284-310), στις διώξεις κατά των χριστιανών. Η λατρεία του άρχισε να εξαπλώνεται στην Τραπεζούντα τον 5ο αιώνα. Αργότερα, οι Μεγάλοι Κομνηνοί τον θεώρησαν προστάτη τους, γεγονός που εξηγεί και τη συχνή απεικόνισή του σε νομίσματα και σε εμβλήματα της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Έργα προς τιμήν του έχουν συγγράψει ο Ιωάννης Ξιφιλίνος1 (πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως από το 1064 έως το 1075), ο υψηλόβαθμος αξιωματούχος της αυτοκρατορικής αυλής της Τραπεζούντας Κωνσταντίνος Λουκίτης,2 ο οποίος συνέγραψε ένα Εγκώμιο κατά το α΄ μισό του 14ου αιώνα, και ο Ιωσήφ Λαζαρόπουλος (μητροπολίτης Τραπεζούντας από το 1364 έως το 1368).3

2. Η Τραπεζούντα – Η πανήγυρις του αγίου Ευγενίου

Η Τραπεζούντα ήταν μία από τις σημαντικότερες πόλεις της Μαύρης Θάλασσας όσον αφορά τον πληθυσμό, καθώς και την οικονομική και την εμπορική ανάπτυξη. Εκεί κατέληγαν οι χερσαίοι εμπορικοί δρόμοι από τον Καύκασο, την Κεντρική Ασία, την Ανατολία και την Κωνσταντινούπολη και οι θαλάσσιοι από τη Χερσώνα. Επ’ ευκαιρία της εορτής του πολιούχου της πόλης αγίου Ευγενίου, οργανωνόταν κάθε χρόνο σημαντική πανήγυρις4 με επισκέπτες Άραβες, Αρμενίους, Βυζαντινούς, Ρώσους, Εβραίους, Γεωργιανούς κ.ά. που ήθελαν να πουλήσουν τα εμπορεύματά τους και να αγοράσουν άλλα, ενώ προσέρχονταν και πολλοί επίσημοι αξιωματούχοι.5 Η λιτάνευση των οστών του αγίου Ευγενίου αποτελούσε επίκεντρο της πανηγύρεως. Πολλά καραβάνια, ιδιαίτερα από την Παϊπέρτη, κατέφθαναν για τη συγκεκριμένη πανήγυρι, γι’ αυτό και δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι και στην Παϊπέρτη διαδόθηκε η λατρεία του αγίου.

3. Καθιέρωση νέας ημερομηνίας για την εορτή του αγίου και την πανήγυρι

Σύμφωνα με την εκδοχή που παρουσιάζει ο Ιωσήφ Λαζαρόπουλος στο Λόγο του για τον άγιο Ευγένιο, επί Βασιλείου Α΄ (867-86) ο άγιος παρουσιάστηκε σε τρεις διαφορετικούς ανθρώπους, έναν ιερέα, τον Λέοντα Φωτεινό, τον ηγούμενο της μονής, τον Αντώνιο, και σε μια γυναίκα, και τους αποκάλυψε την ημερομηνία της γέννησής του, ενώ εκδήλωσε την επιθυμία εκτός από την 21η Ιανουαρίου –ημέρα εορτασμού μέχρι τότε της μνήμης του– να εορτάζεται και η 24η Ιουνίου, ημέρα της εορτής και του Ιωάννη του Βαπτιστή. Ο ηγούμενος της μονής διοργάνωσε πρώτη φορά τον εορτασμό στις 24 Ιουνίου με έξοδα δικά του και των συγγενών του, προσκαλώντας τους εκκλησιαστικούς, πολιτικούς και στρατιωτικούς αξιωματούχους της περιοχής, όχι όμως και το λαό, ο οποίος και αντέδρασε στον αποκλεισμό του. Την κατάσταση εξομάλυνε η παρέμβαση του επισκόπου Αθανασίου, ο οποίος κάλεσε όλους τους ανθρώπους να συμμετάσχουν στον εορτασμό του αγίου τη νέα ημερομηνία.6 Έτσι η πανήγυρις του αγίου Ευγενίου, σύμφωνα με αυτή την αγιολογική ερμηνεία, μεταφέρθηκε πλέον στις 24 Ιουνίου.

Μπορούμε, ωστόσο, να κατανοήσουμε καλύτερα την αναγκαιότητα της καθιέρωσης μιας νέας ημερομηνίας για την εορτή του αγίου Ευγενίου παρατηρώντας το ευρύτερο οικονομικό και πολιτικό σκηνικό της Τραπεζούντας εκείνη την περίοδο. Πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι, κατά τη διάρκεια του 9ο αιώνα, η πόλη της Τραπεζούντας και η περιοχή της Χαλδίας, ειδικά από το β΄ μισό του 9ου αιώνα κι αργότερα, αποκτούν όλο και μεγαλύτερη σημασία σε επίπεδο πολιτικό, οικονομικό, στρατιωτικό και εκκλησιαστικό, ενώ διατηρούν στενές σχέσεις με την Κωνσταντινούπολη. Η καθιέρωση μιας νέας εορτής, και μάλιστα τους καλοκαιρινούς μήνες, συνδεόταν άμεσα με την οικονομική και πολιτική άνθηση της Τραπεζούντας.7

Η νέα ημερομηνία εορτασμού του αγίου Ευγενίου σχετίζεται επίσης άμεσα με την αναδιοργάνωση και επέκταση της μονής και είχε λάβει την έγκριση της τοπικής πολιτικής και εκκλησιαστικής ηγεσίας, μέσω του Ιωάννη, δούκα της Χαλδίας, και του επισκόπου Αθανασίου, οι οποίοι και ήταν παρόντες στον εορτασμό.

Η καθιέρωση της νέας ημερομηνίας έχει ερμηνευτεί με βάση λόγους πρακτικούς και οικονομικούς, καθώς κατά τους καλοκαιρινούς μήνες τα παράλια του Εύξεινου Πόντου είναι ευκολότερα προσβάσιμα και από ξηρά και από θάλασσα, γεγονός σημαντικό για την προσέλευση των πιστών σε μία πανήγυρι. Επιπλέον η σύμπτωση της εν λόγω πανηγύρεως με την εορτή του Ιωάννη του Προδρόμου ενίσχυε ακόμα περισσότερο το κύρος της εορτής του αγίου Ευγενίου.8 Την ίδια ακριβώς ημέρα εορταζόταν και η μνήμη του Αρμένιου αγίου Ορεντίου. Έτσι, η μεταφορά της εορτής του αγίου Ευγενίου σε εκείνη την ημερομηνία έχει ερμηνευτεί ως κίνηση προσέλκυσης περισσότερων Αρμενίων στη συγκεκριμένη πανήγυρι.9 Εξάλλου κατά τους 9ο και 10ο αιώνες φαίνεται να υπάρχει ισχυρή αρμενική επιρροή στη μονή του αγίου Ευγενίου.10 Πάντως, ο συνδυασμός του εορτασμού τριών αγίων την ίδια ημέρα καθιέρωσε την 24η Ιουνίου ίσως τη σημαντικότερη εορτή για την περιοχή.11

4. Διακοπή του εορτασμού της πανηγύρεως

Στα τέλη του 11ου αιώνα και εξαιτίας των επιδρομών των τουρκομανικών φύλων στην ευρύτερη περιοχή της Μικράς Ασίας, διεκόπη η οργάνωση της πανηγύρεως του αγίου Ευγενίου. Η Τραπεζούντα καταλήφθηκε μάλιστα προσωρινά από τους Σελτζούκους, αλλά ξαναπέρασε σύντομα στα χέρια των Βυζαντινών, όμως η εμπορική ζωή της είχε ήδη δεχτεί καίριο πλήγμα. Η πόλη ανέκαμψε εμπορικά προσωρινά τον 12ο αιώνα, αλλά δεν ανέκτησε την παλαιά εμπορική αίγλη της και ευημερία παρά μόνο στα τέλη του 13ου αιώνα.12

5. Αναβίωση της πανηγύρεως

Όπως διηγείται ο Ιωσήφ Λαζαρόπουλος, ο αυτοκράτορας της Τραπεζούντας Αλέξιος Β΄ Μέγας Κομνηνός (1297-1330) κατά το α΄ μισό του 14ου αιώνα έδωσε νέα πνοή στην πανήγυρι της 24ης Ιουνίου. Κατά τα λεγόμενά του, ο αυτοκράτορας νίκησε στο όρος Μίθριο με τη βοήθεια του αγίου Ευγενίου έναν τεράστιο δράκο που απειλούσε τους κατοίκους της Τραπεζούντας. Ο Αλέξιος Β΄ επισκέφτηκε στη συνέχεια τη μονή και, για να ευχαριστήσει τον άγιο Ευγένιο για τη βοήθειά του, διέταξε την αναβίωση του θεσμού της πανηγύρεως προς τιμήν του, την οποία και χρηματοδότησε ο ίδιος από το αυτοκρατορικό θησαυροφυλάκιο. Σύμφωνα πάντα με το Λαζαρόπουλο, ο λόγιος Γρηγόριος Χιονιάδης ανέλαβε με την προτροπή του Αλεξίου Β΄ να συνθέσει υμνωδία στην πανήγυρι για τα γενέθλια του αγίου.13

Ωστόσο, το τυπικό14 της μονής δεν αναφέρει τίποτα σχετικά με πανήγυρι του αγίου Ευγενίου στις 24 Ιουνίου και την αναβίωσή της από τον Αλέξιο Β΄, γεγονός που θέτει σε αμφισβήτηση την ιστορία του Λαζαρόπουλου, η οποία πρέπει να είναι μεταγενέστερο κατασκεύασμα. Εξάλλου, σύμφωνα με μια άποψη, η νίκη του Αλεξίου Β΄ επί του δράκου στο όρος Μίθριο αντανακλά τη νίκη του μετέπειτα αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Αλεξίου Γ΄, ο οποίος και θριάμβευσε εναντίον των δυνάμεων του εμίρη της Παϊπέρτης στη Ματζούκα το 1361.15

6. Κατάληψη της Τραπεζούντας και τέλος της πανηγύρεως

Τα χνάρια της πανηγύρεως του αγίου Ευγενίου χάθηκαν μετά το 1461, όταν η Τραπεζούντα καταλήφθηκε από τους Οθωμανούς.



1. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Α. (επιμ.), «Διήγησις θαυμάτων του αγίου και ενδόξου μεγαλομάρτυρος Ευγενίου του Τραπεζουντίου, συγγραφείσα παρά Ιωάννου του γεγονότου πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως του Ξιφιλίνου», Fontes historiae imperii Trapezuntini (Petropoli 1897), σελ. 33-51.

2. Βλ. τη νεότερη έκδοση του Εγκωμίου του Κωνσταντίνου Λουκίτου, Εγκώμιον εις τον άγιον μεγαλομάρτυρα του Χριστού Ευγένιον και τους συνάθλους αυτού Κανίδιον, Ουαλεριανόν και Ακύλαν, τους εν Τραπεζούντι μαρτυρήσαντας, στο Rosenquist, J.O. (επιμ.), The Hagiographical dossier of St. Eugenios of Trebizond in Codex Athos Dionysiou 154: a critical with introduction, translation, commentary and indexes (Studia Byzantina Upsaliensia 5, Upsala 1996), σελ. 114-203.

3. Έτι σύνοψις των του αγίου θαυμάτων μερική εκ των πλείστων, στο Rosenqvist, J.O. (επιμ.), The Hagiographical dossier of St. Eugenios of Trebizond in Codex Athos Dionysiou 154: a critical with introduction, translation, commentary and indexes (Studia Byzantina Upsaliensia 5, Upsala 1996), σελ. 246-359 και Ιωσήφ, μητροπολίτης Τραπεζούντος, Λόγος, στο Rosenqvist, J.O. (επιμ.), The Hagiographical dossier of St. Eugenios of Trebizond in Codex Athos Dionysiou 154: a critical with introduction, translation, commentary and indexes (Studia Byzantina Upsaliensia 5, Upsala 1996), σελ. 204-245.

4. Η πανήγυρις οργανωνόταν με αφορμή τον εορτασμό της μνήμης ενός αγίου, εξελισσόταν όμως στις περισσότερες περιπτώσεις σε μεγάλης σημασίας εμπορικό γεγονός. Είχε θρησκευτικό-οικονομικό χαρακτήρα. Οι ρίζες των πανηγύρεων ανιχνεύονται στο αρχαίο παρελθόν και συγκεκριμένα στις μεγάλες παγανιστικές γιορτές των αρχαίων Ελλήνων, όπως τα Παναθήναια, τα Πύθια, τα Ίσθμια, τα Ολύμπια, τα Νέμεα. Βλ. σχετικά με τις βυζαντινές πανηγύρεις Vryonis, S.Jr., “The Panēgyris of the Byzantine Saint: a study in the nature of a medieval institution, its origin and fate”, στο Hackel, S. (επιμ.), The Byzantine Saint (New York 2001), σελ. 196-200.

5. Βλ. Vryonis, S.Jr., The Decline of the Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century (Berkeley – Los Angeles – London 1971), σελ. 15-16.

6. Ιωσήφ, μητροπολίτης Τραπεζούντος, Λόγος, στο Rosenqvist, J.O. (επιμ.), The Hagiographical dossier of St. Eugenios of Trebizond in Codex Athos Dionysiou 154: a critical with introduction, translation, commentary and indexes (Studia Byzantina Upsaliensia 5, Upsala 1996), σελ. 204-215.

7. Martin-Hisard, B., “Trébizonde et le culte de saint Eugène (6e-11e s.)”, Revue des Etudes Armeniennes, N.S. 14 (1980), σελ. 335-341.

8. Βλ. Janin, R., Les églises et les monastères des grands centres byzantins (Paris 1975), σελ. 266 και σημ. 10. Με την άποψη του Janin συμβαδίζουν ο Rosenqvist, J.O., The Hagiographical dossier of St. Eugenios of Trebizond in Codex Athos Dionysiou 154: a critical with introduction, translation, commentary and indexes (Studia Byzantina Upsaliensia 5, Upsala 1996), σελ. 78, η Martin-Hisard, B., “Trébizonde et le culte de saint Eugène (6e-11e s.)”, Revue des Etudes Armeniennes, N.S. 14 (1980), σελ. 339 και οι Bryer, A. – Winfield, E., The Byzantine Monuments and Topography of Pontos 1 (Washington, D.C. 1985), σελ. 169.

9. Βλ. Βryer, Α. – Winfield, E., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos 1 (Washington, D.C. 1985), σελ. 169 και Rosenqvist, J.O., “Some Remarks on the Passions of St. Eugenios of Trebizond and their sources”, Analecta Bollandiana 107 (1989), σελ. 61.

10. Ο Rosenqvist J.O., The Hagiographical dossier of St. Eugenios of Trebizond in Codex Athos Dionysiou 154: a critical with introduction, translation, commentary and indexes (Studia Byzantina Upsaliensia 5, Upsala 1996), σελ. 71-72, υπαινίσσεται ότι πιθανόν ήταν Αρμένιοι ο ηγούμενος και οι συγγενείς του που συνέδραμαν οικονομικά στην αναβίωση της πανηγύρεως.

11. Βλ. Rosenqvist, J.O., The Hagiographical dossier of St. Eugenios of Trebizond in Codex Athos Dionysiou 154: a critical with introduction, translation, commentary and indexes (Studia Byzantina Upsaliensia 5, Upsala 1996), σελ. 73.

12. Vryonis, S.Jr., The Decline of the Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century (Berkeley – Los Angeles– London 1971), σελ. 160-161.

13. Ιωσήφ, μητροπολίτης Τραπεζούντος, Λόγος, στο Rosenqvist, J.O. (επιμ.), The Hagiographical dossier of St. Eugenios of Trebizond in Codex Athos Dionysiou 154: a critical with introduction, translation, commentary and indexes (Studia Byzantina Upsaliensia 5, Upsala 1996), σελ. 221-227.

14. Typikon of St Eugenios’ monastery in Trebizond (έκδ. cod. Ath. Vatopedi 1199), στο Dimitrievskij, A., Opisanie liturgičeskih rukopisej hranjaščihsja v bibliotekah pravoslavnago vostoka III, Τυπικά II (Petrograd 1917).

15. Βλ. Rosenqvist J.O., The Hagiographical dossier of St. Eugenios of Trebizond in Codex Athos Dionysiou 154: a critical with introduction, translation, commentary and indexes (Studia Byzantina Upsaliensia 5, Upsala 1996), σελ. 76-77, 80-81. Ο Rosenqvist εντοπίζει ομοιότητες στο γεγονός ότι ο αυτοκράτορας έκοψε το κεφάλι του δράκου και το επιδείκνυε στους δρόμους της πόλης όπως ακριβώς και ο Αλέξιος Γ΄ είχε αποκεφαλίσει μερικούς από τους εχθρούς του και τον ίδιο τον εμίρη στη μάχη στη Ματζούκα και εισήλθε στην πόλη επιδεικνύοντας τα κεφάλια των αντιπάλων του.