1. Ταυτότητα του μνημείου
Ο λαξευτός ναός της Παναγίας Θεοσκεπάστου βρίσκεται στην Τραπεζούντα, στις πλαγιές του όρους Μινθρίου, και αποτελεί τον κυρίως ναό ενός ευρύτερου μοναστηριακού συγκροτήματος. Είναι στενά συνδεδεμένος με τον οίκο των Μεγάλων Κομνηνών, την αυτοκρατορική οικογένεια της Τραπεζούντας. Η σύνδεση αυτή τεκμαίρεται από την κτητορική παράσταση, τις τρεις επιγραφές1 που συνοδεύουν τα πρόσωπά της και τα ταυτίζουν με μέλη της οικογένειας των Μεγάλων Κομνηνών, καθώς επίσης και από μία επιτύμβια επιγραφή αφιερωμένη σε γόνο της οικογένειας, του οποίου η σορός ενταφιάστηκε στο νάρθηκα του ναού.
Εκτός λοιπόν από τη δεδομένη λειτουργία του ναού ως του καθολικού της μονής, μιας από τις πιο φημισμένες που αναπτύχθηκαν στην περιοχή της Τραπεζούντας, οι επιγραφές αποκαλύπτουν την ταφική χρήση του μνημείου και τις παραμέτρους που καθόρισαν την ίδρυση και την πορεία του, δηλαδή την αυτοκρατορική χορηγία και τη φροντίδα που απολάμβανε. Η διατήρηση της κτητορικής παράστασης και των επιγραφών του ναού είναι ατυχώς πολύ κακή. Πέρα από τις γενικότερες φθορές που ακολούθησαν την τύχη του συνόλου του εικονογραφικού διακόσμου, οι επιγραφές και η παράσταση υπέστησαν εκτεταμένη επέμβαση το 1843, με αποτέλεσμα τη σχεδόν ολοκληρωτική αλλοίωση του περιεχομένου και την οριστική απώλεια του ύφους. Πληροφορίες για την αρχική παράσταση και το κείμενο των επιγραφών βρίσκουμε σε κείμενα περιηγητών που επισκέφτηκαν το ναό πριν από την επιζωγράφηση. Μάλιστα, οι Texier και Pullan είχαν φιλοτεχνήσει αντίγραφο της παράστασης, το οποίο αποτελεί πλέον πολύτιμη πηγή για την εικονογραφία της.
2. Συνοδευτικές επιγραφές
Στο νάρθηκα του ναού της Παναγίας Θεοσκεπάστου σωζόταν, μέχρι το 1843, η κτητορική παράσταση του ναού, η οποία απεικόνιζε τον αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Αλέξιο Γ' Μεγάλο Κομνηνό (1349-1390), την, από το 1351, σύζυγό του Θεοδώρα Καντακουζηνή και τη μητέρα του Ειρήνη Τραπεζουντία, η οποία παριστανόταν να κρατά ομοίωμα του ναού. Πρόκειται λοιπόν για μια τυπική κτητορική παράσταση, σύμφωνα με την οποία η Ειρήνη ήταν η κατεξοχήν κτητόρισσα του ναού. Τα πρόσωπα συνόδευαν επιγραφές στις οποίες γινόταν αναφορά των ονομάτων και των τίτλων. Ο τίτλος του αυτοκρατορικού ζεύγους συμπίπτει: πρόκειται για τον «αυτοκράτορα» και την «αυτοκρατόρησα» «πάσης Ανατολής». Η Ειρήνη αναφέρεται ως η βασιλομήτωρ.
Ο Fallmerayer, ένας από τους εξέχοντες περιηγητές που επισκέφτηκαν το μνημείο, είναι ο μόνος που σημείωσε και τέταρτη επιγραφή, γραμμένη μεταξύ αυτών της Θεοδώρας και της Ειρήνης, στο κείμενο της οποίας γίνεται μνεία σε αταύτιστη μοναχή Ευδοκία, προμάμη κάποιου Ιωάννη, πρόσωπο όμως που δε σχετίζεται με τον οίκο των Μεγάλων Κομνηνών και το πιθανότερο δεν απεικονίστηκε στο ναό. Τα δεδομένα αυτά, καθώς και η μαρτυρία του λογίου Ματθαίου Παρανίκα ότι η επιγραφή της Ευδοκίας βρισκόταν στο ναό του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης στην Τραπεζούντα, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο Fallmerayer πρέπει να είχε κάνει λάθος και ότι στην κτητορική επιγραφή του ναού της Θεοσκεπάστου υπήρχαν μόνο τρεις επιγραφές.
3. Επιτύμβια επιγραφή
Στο νάρθηκα του ναού της Παναγίας Θεοσκεπάστου ήταν θαμμένος ο νόθος γιος του αυτοκράτορα Αλεξίου Β΄ Μεγάλου Κομνηνού, ο Ανδρόνικος, ο οποίος σκοτώθηκε πολύ νέος, πέφτοντας από ένα παράθυρο του παλατιού της Τραπεζούντας, στις 14 Μαρτίου 1376. Το κείμενο της επιγραφής θρηνεί τον «Κομνηνανθή Ανδρόνικο», που εκπαραθυρώθηκε στα 22 χρόνια του. Το γεγονός του θανάτου του Ανδρονίκου μνημονεύει και ο ιστοριογράφος της περιόδου Μιχαήλ Πανάρετος, ο οποίος διηγείται το θάνατο του νέου, την εκφορά του και τελικά την ταφή του στο νάρθηκα της Παναγίας Θεοσκεπάστου. Στη μονή της Θεοσκεπάστου ενταφιάστηκαν στη συνέχεια και τα δύο νόμιμα παιδιά του Αλεξίου Γ΄, ο Μανουήλ Γ΄ (1390-1417) και ο Αλέξιος Δ΄ (1417-1429).
4. Επεμβάσεις του 1843
Το 1843 έγιναν εκτεταμένες επεμβάσεις στην κτητορική παράσταση και στις επιγραφές του ναού, που καταγράφηκαν από τον περιηγητή George Finlay το 1850. Το κείμενο της επιτύμβιας επιγραφής του Ανδρονίκου αντικαταστάθηκε από ένα «λογιότερο» επίγραμμα, έργο του Τραπεζούντιου λογίου Περικλή Τριανταφυλλίδη. Ως προς την κτητορική παράσταση, οι απεικονίσεις του Αλεξίου, της Θεοδώρας και της Ειρήνης αντικαταστάθηκαν με τις μορφές της Θεοδώρας, του Αλεξίου και του Ανδρονίκου (με αυτή τη σειρά). Τα καινούρια πορτρέτα ταυτίζονταν με νέες επιγραφές και οι τίτλοι του αυτοκρατορικού ζεύγους τροποποιήθηκαν σε «βασιλέα» και «βασίλισσα». Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι, ενώ η Ειρήνη δηλωνόταν στην αρχική απεικόνιση ως η κυρία χορηγός του ναού της Παναγία Θεοσκεπάστου, στην παράσταση του 1843 έχει εξοριστεί εντελώς, ενώ η ιδιότητα του κτήτορα αποδίδεται αποκλειστικά στον Αλέξιο.
1. Βλ. τα κείμενα των επιγραφών, τόσο τα αρχικά όσο και αυτά του 1843, στα Παραθέματα. |
|
|