1. Η παράδοση σχετικά με τον άγιο Ευγένιο

Σύμφωνα με την παράδοση που διασώζουν τα Πάθη¹, ο Ευγένιος ήταν ένας νέος άνδρας από την Τραπεζούντα, ο οποίος συνελήφθη, βασανίστηκε και δολοφονήθηκε από το δούκα Λυσία, την εποχή των διωγμών του Διοκλητιανού και του Μαξιμιανού (303-305), επειδή ήταν πρόμαχος της χριστιανικής πίστης και, σύμφωνα με μεταγενέστερες εκδοχές του κειμένου, επειδή κατέστρεψε ένα τοπικό ιερό αφιερωμένο στον παγανιστικό θεό Μίθρα. Μαρτύρησε μαζί με τρεις συντρόφους του, το Βαλεριανό (Ουαλεριανό), τον Κανίδιο και τον Ακύλα, οι οποίοι συχνά εμφανίζονται στις περιγραφές των θαυμάτων που φέρεται ότι έκανε ο Ευγένιος.

2. Η λατρεία του αγίου Ευγενίου στο χρόνο

2.1 Πρώιμη Βυζαντινή περίοδος

Τα Πάθη του Ευγενίου φαίνεται ότι καταγράφηκαν πρώτη φορά στην Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο, όταν σχετικές λατρείες άρχισαν να οργανώνονται και να εξαπλώνονται στον Πόντο.² Οι πιο πρώιμες ασφαλείς αναφορές της λατρείας στην Τραπεζούντα βρίσκονται στο έργο του Προκοπίου Περί κτισμάτων³ του 6ου αιώνα, όπου ανάμεσα στα οικοδομικά σχέδια του Ιουστινιανού αναφέρεται ένα υδραγωγείο αφιερωμένο στον άγιο Ευγένιο, και στην υποτιθέμενη αυτοβιογραφία κάποιου Ανανία⁴ από το Shirak της Αρμενίας, ενός λογίου που ταξίδεψε στην Τραπεζούντα στις αρχές του 7ου αιώνα για να μαθητεύσει κοντά στον Τυχικό, τον οποίο βρήκε να διδάσκει «στο ιερό της Αγίας Ευγενίας» (πιθανότατα λάθος όνομα, αντί του Ευγενίου).

2.2. Μέση Βυζαντινή περίοδος

Αν οι αναφορές του Ιωάννη Λαζαρόπουλου από το 14ο αιώνα είναι αξιόπιστες, η λατρεία του αγίου Ευγενίου αναγνωρίστηκε από την αυτοκρατορική εξουσία, όπως μαρτυρά η διακόσμηση της μονής που αφιερώθηκε στον Ευγένιο, όταν ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄ ταξίδεψε στην Τραπεζούντα το 1021/1022. Ο Ιωάννης (Η΄) Ξιφιλίνος, μετέπειτα Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον 11ο αιώνα, προτού αναλάβει καθήκοντα στην Κωνσταντινούπολη, πιθανότατα είχε συγγράψει μια νέα εκδοχή των Παθών, όπου κατέγραψε τα πιο πρόσφατα θαύματα του αγίου Ευγενίου. Αυτά αποτέλεσαν τα βασικά κείμενα της λατρείας του στην Ύστερη Βυζαντινή περίοδο, κατά την οποία δημιουργήθηκε μεγάλο μέρος των έργων που είναι αφιερωμένα στον άγιο.

2.3. Υστερη Βυζαντινή περίοδος

Η φήμη της λατρείας του Ευγενίου εξαπλώθηκε ευρύτερα, όταν οι Μεγάλοι Κομνηνοί εγκαθίδρυσαν την ανεξάρτητη Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας (1204-1461) και όρισαν τον Ευγένιο προστάτη τους και σύμβολο του κράτους τους. Τα θαύματα που καταγράφηκαν το 14ο αιώνα περιγράφουν την ενεργή υποστήριξη της λατρείας από τους πρώτους ηγεμόνες της δυναστείας, όπως τον Ανδρόνικο Α΄ Γίδωνα (Μέγα Κομνηνό) (1222-1235). Για παράδειγμα, η αιχμαλωσία του Μαλίκ, Σελτζούκου εμίρη που πολιόρκησε την Τραπεζούντα, αποδόθηκε στην παρέμβαση του αγίου, το λείψανο του οποίου περιέφεραν σε λιτανεία γύρω από τα τείχη της πόλης ο αυτοκράτορας και ο μητροπολίτης. Κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας του Μανουήλ Α΄ Μεγάλου Κομνηνού (1238-1263), κόπηκαν νομίσματα με τη μορφή του αγίου Ευγενίου στη μία πλευρά και αυτοκρατορικό πορτρέτο στην άλλη. Αυτή ήταν πια η καθιερωμένη μορφή για τα ασημένια νομίσματα της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας (άσπρα κομνηνάτα) σε όλα τα μετέπειτα στάδιά της.

Για τη λατρεία του Ευγενίου υπάρχουν αρκετά στοιχεία όσον αφορά το 14ο-15ο αιώνα, όταν ο Κωνσταντίνος Λουκίτης, υψηλός αξιωματούχος στην αυλή της Τραπεζούντας, έγραψε ένα εγκώμιο στον άγιο, και ο Ιωάννης Λαζαρόπουλος, μητροπολίτης Τραπεζούντας με το εκκλησιαστικό όνομα Ιωσήφ, έγραψε το Ιωσήφ του χρηματίσαντος μητροπολίτου Τραπεζούντος λόγος ως εν συνόψει διαλαμβάνων την γενέθλιον ημέραν του εν θαύμασι περιβοήτου και μεγαλάθλου Ευγενίου και το Έτι σύνοψις των του Αγίου Θαυμάτων μερική εκ των πλείστων συγγραφείσα παρά του Ιωάννου Λαζαροπούλου, μητροπολίτου Τραπεζούντος γεγονότος.⁵ Η γνώση μας για τη λατρεία και τη θέση της στη διάρκεια των τελευταίων αιώνων της αυτοκρατορίας προέρχεται από μερικούς ύμνους για τον άγιο, καθώς και από το σημαντικό τυπικό της λειτουργίας για τη μονή του Αγίου Ευγενίου, το οποίο δημιουργήθηκε το 1346. Τα έργα του Λαζαρόπουλου δείχνουν την ιδιαίτερη προσοχή που έδειξε για τη λατρεία του αγίου ο Αλέξιος Β΄ Κομνηνός (1297-1330), ο οποίος λέγεται ότι θέσπισε τον εορτασμό της γέννησης του αγίου, δηλ. την πανήγυρη, στις 24 Ιουνίου, επιπρόσθετα με τον παραδοσιακό εορτασμό στις 21 Ιανουαρίου (την ημέρα που μαρτύρησε).⁶ Ο Λαζαρόπουλος επίσης διηγείται πως ο άγιος βοήθησε τον Αλέξιο Β΄ να εξοντώσει έναν απειλητικό δράκο στους λόφους κοντά στην Τραπεζούντα. Η πλειονότητα των «πρόσφατων» θαυμάτων που συγκεντρώθηκαν από το Λαζαρόπουλο αναφέρουν τη μονή του Αγίου Ευγενίου. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με την προγενέστερη συλλογή των θαυμάτων του Ξιφιλίνου και ίσως αντικατοπτρίζει μια αύξηση της επιρροής του μοναστηριού ή ελάττωση της λαϊκής απήχησης της λατρείας, και τα κείμενα του 14ου αιώνα καταδεικνύουν τις μοναστικές και αυτοκρατορικές προσπάθειες για την αναβίωσή της.⁷

Η μονή του Αγίου Ευγενίου (το σημερινό τζαμί Yeni Cuma) βρίσκεται έξω από τα τείχη της πόλης, αλλά σε μικρή απόσταση από αυτήν. Η στρατηγική θέση της ήταν τέτοια, ώστε είχε χρησιμοποιηθεί δύο φορές ως βάση από εχθρούς του αυτοκράτορα (ξένους και ντόπιους). Η τελευταία κατάληψη κατέληξε σε πυρκαγιά, η οποία κατέστρεψε το ναό του μοναστηριού το 1340. Φαινομενικά η καταστροφή που περιγράφεται από το χρονικογράφο Μιχαήλ Πανάρετο δεν απαιτούσε ολοκληρωτική ανακατασκευή της εκκλησίας, καθώς το λειτουργικό τυπικό⁸ του μοναστηριού δημιουργήθηκε μόλις έξι χρόνια αργότερα, το 1346, και ο Αλέξιος Γ΄ πραγματοποίησε εκεί τις τελετές του γάμου και της στέψης του το 1349. Τέτοιες αυτοκρατορικές τελετές φυσιολογικά έπρεπε να πραγματοποιηθούν στη μητροπολιτική εκκλησία της Τραπεζούντας (Παναγία Χρυσοκέφαλος), αλλά έχει επιβεβαιωθεί η σχέση μεταξύ της αυτοκρατορικής αυλής και της μοναστικής εκκλησίας του Αγίου Ευγενίου από τα αυτοκρατορικά πορτρέτα που ήταν κάποτε ορατά στο δυτικό τοίχο (όπως περιγράφηκαν από το Fallmerayer το 1840).⁹ Η μονή είχε επίσης ένα μετόχι μέσα στα τείχη της πόλης, το οποίο κάποτε μπορεί να ήταν scriptorium.¹⁰

Το μοναστήρι ήταν ιδιαίτερα σημαντικό για τη λατρεία του αγίου Ευγενίου, αφού εκεί φυλασσόταν το λείψανό του. Σύμφωνα με το τυπικό, αυτό μεταφερόταν με λιτανεία από το ναό του μοναστηριού στο μετόχι το απόγευμα της 17ης Ιανουαρίου και επέστρεφε στο μοναστήρι την παραμονή της γιορτής του Ευγενίου (21 Ιανουαρίου). Ο ναός του μοναστηριού αποτελούσε επίσης το χώρο των θεραπειών και των θαυμάτων που αποδίδονται στον Ευγένιο, όπου όσοι αναζητούσαν βοήθεια έρχονταν σε επαφή με το λείψανο του αγίου (το σώμα του, το οποίο βρισκόταν σε ένα ασημένιο φέρετρο, την κάρα του, η οποία φυλασσόταν χωριστά, και το λιτανευτικό σταυρό) ή με τα δευτερεύοντα αντικείμενα που θεωρούνταν θαυματουργά (λάδι από τις λάμπες που κρέμονταν πάνω από το μνήμα, μύρο που ανάβλυζε από τον τάφο ή αλοιφή που ετοιμαζόταν από το νερό με το οποίο πλένονταν τα λείψανα).

3. Οπτικές αναπαραστάσεις

3.1. Τοιχογραφίες

Λίγες εκκλησίες στην Τραπεζούντα διατηρούν τον εσωτερικό τους διάκοσμο, κάτι που δυσκολεύει την προσπάθειά μας να εκτιμήσουμε τη συχνότητα με την οποία απεικονίζονταν ο Ευγένιος και τα θαύματά του. Κατά πάσα πιθανότητα οι απεικονίσεις του πολιούχου αγίου της Τραπεζούντας ήταν περισσότερες στο καθολικό της μονής του Αγίου Ευγενίου, και πιθανόν να διατηρούνται σημαντικά τμήματα των τοιχογραφιών κάτω από τις ασβεστωμένες επιφάνειες. Στο ναό της μονής της Αγίας Σοφίας στην Τραπεζούντα σώζεται αναπαράσταση του Ευγενίου με ρούχα αυλικού στο νότιο τοίχο, ενώ το ίδιο συμβαίνει στο βόρειο τοίχο του Άνω Ναού στο Γκεγικλί (Sarmaşıklı Kilisesi) και στο βόρειο τοίχο του παρεκκλησιού του Αγίου Ηλία της μονής Βαζελώνος (και τα δύο στη Ματζούκα). Εκτός της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας είναι πιθανότερο να βρεθούν τοιχογραφίες του νεαρού Ευγενίου των Πέντε Μαρτύρων των Αραβράκων, παρά του Ευγενίου της Τραπεζούντας. Πιθανόν αυτές οι δύο λατρείες, που σχετίζονται στην καταγωγή τους, να συγχωνεύτηκαν από τους πιστούς εκτός του Πόντου.

3.2. Χειρόγραφα

Ο άγιος Ευγένιος περιλαμβάνεται μαζί με τους συντρόφους του στο Συναξάρι της Κωνσταντινούπολης και το μαρτύριό του περιγράφεται στο πολυτελώς διακοσμημένο συναξάρι που είναι γνωστό ως Μηνολόγιον του αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄. Μια ολοσέλιδη απεικόνιση του Ευγενίου υπάρχει στην εισαγωγή του τυπικού της μονής του Αγίου Ευγενίου της Τραπεζούντας από το 1346, που σήμερα βρίσκεται στη μονή Βατοπεδίου, στο Άγιο Όρος (κώδικας Vat. gr. 1199).

3.3. Μεταλλοτεχνία

Μια λειψανοθήκη που βρίσκεται στο ναό του Αγίου Μάρκου στη Βενετία απεικονίζει στο σκέπασμά της το Χριστό να δίνει μαρτυρικούς στεφάνους στον Ακύλα, τον Ευγένιο, το Βαλεριανό και τον Κανίδιο. Οι τέσσερις πλευρές της είναι διακοσμημένες με δώδεκα στίχους που περιγράφουν τους μάρτυρες και τη σκηνή που απεικονίζεται στο σκέπασμα, ενώ τους ζητείται να ενεργήσουν ως επουράνιοι μεσολαβητές υπέρ του δωρητή.

3.4. Νομίσματα

Έχουν διασωθεί επίσης πολυάριθμα νομίσματα των Μεγάλων Κομνηνών. Τα πιο πρώιμα από αυτά απεικονίζουν τον άγιο Ευγένιο με αυλική αμφίεση να στέκεται κρατώντας ένα μακρύ σταυρό (περιστασιακά στα χάλκινα νομίσματα απεικονίζεται με ένα μικρό σταυρό μαρτυρίου). Όσα κόπηκαν κατά τη διάρκεια και μετά τη βασιλεία του Αλέξιου Β΄ τον απεικονίζουν έφιππο. Ένα παρόμοιο πορτρέτο που απεικονίζει τον Ευγένιο έφιππο είχε χαραχθεί σε τουλάχιστον ένα χειρόγραφο που πιθανότατα είχε αντιγραφεί σε scriptorium στη μονή του αγίου ή στο μετόχι του στην Τραπεζούντα.

3.5. Εικόνες και αγιογραφία

Εικόνες του αγίου υπήρχαν σε αφθονία στην Τραπεζούντα, και ειδικότερα στην ομώνυμη μονή. Ένα από τα θαύματα καταγράφει τη δωρεά μιας εικόνας του αγίου στο μοναστήρι τον 11ο αιώνα. Μια σωζόμενη εικόνα δύο όψεων του 14ου αιώνα που βρίσκεται στη μονή Διονυσίου στο Άγιο Όρος απεικονίζει τον Αλέξιο Γ΄ Μεγάλο Κομνηνό, αυτοκράτορα της Τραπεζούντας, να προσφέρει ένα ομοίωμα της μονής στον προστάτη του, τον Ιωάννη το Βαπτιστή, ενώ ο Χριστός από ψηλά δίνει την ευλογία του. Η άλλη όψη της εικόνας αναπαριστά τον άγιο Ευγένιο και τους συντρόφους του, το Βαλεριανό, τον Κανίδιο και τον Ακύλα. Ο Ευγένιος ξεχωρίζει από τους άλλους εξαιτίας του χρυσού φωτοστέφανου και του τίτλου «ο Τραπεζούντιος» που έχει προστεθεί στο όνομά του. Στη μονή Διονυσίου βρίσκεται και μια δεύτερη εικόνα που απεικονίζει τους ίδιους τέσσερις αγίους από τον Πόντο.