1. Η ίδρυση

Γενέθλια πόλη του Απόλλωνα θεωρείται η Σμύρνη. Η δημιουργία του οφείλεται σε κάποια μέλη του σωματείου της Σμύρνης Ορφέαςτο οποίο ιδρύθηκε το 1890, με κύριο σκοπό την ανάπτυξη της μουσικής παιδείας και τη διάδοση της σωματικής αγωγής.¹

Τα προαναφερθέντα μέλη αποσχίστηκαν από τις τάξεις του Ορφέα και ίδρυσαν ένα φιλαρμονικό σύλλογο με την ονομασία Απόλλων, το 1891. Ανάμεσα στα ιδρυτικά μέλη ξεχωρίζουν δύο σημαντικές προσωπικότητες της τοπικής κοινωνίας, ο Εμμανουήλ Σάμιος και ο μητροπολίτης Χρυσόστομος.

Αρχικά τα μέλη του νέου συλλόγου διοργανώνουν συναυλίες, ποιητικές συναντήσεις και εν γένει εκδηλώσεις φιλολογικού ενδιαφέροντος, με τη συμμετοχή σημαντικών λογίων του ελληνικού στοιχείου της Σμύρνης.

Περίπου στα τέλη του 1893 οργανώθηκε και το αθλητικό τμήμα του συλλόγου. Ως χρώματα εμφάνισης των αθλητών του νεοσύστατου Απόλλωνα αθλητών επιλέχθηκαν από τα ιδρυτικά μέλη του συλλόγου το λευκό και το γαλάζιο, ώστε να τονιστεί η σύνδεσή του με το ελληνικό στοιχείο της πόλης.

Οι νέοι αθλητές του συλλόγου πήραν μέρος στους πρώτους αγώνες της Σμύρνης το 1894 που διοργάνωσαν Άγγλοι φίλαθλοι του Μπουρνόβα. Μάλιστα, οι διακρίσεις που πέτυχαν κατά τη διάρκεια των αγώνων προκάλεσαν ιδιαίτερη εντύπωση στους παρευρισκόμενους. Ο πιο φημισμένος απ’ όλους τους αθλητές του Απόλλωνα ήταν εκείνη την εποχή ο μετέπειτα ολυμπιονίκης Θεολόγος Αναστάσογλου. Η διοργάνωση των συγκεκριμένων αγώνων συνεχίστηκε χωρίς διακοπή ως το 1903, με τη συμμετοχή πάντα των αθλητών του Απόλλωνα.

Το 1894, εκλέχθηκε το συμβούλιο του Εν Σμύρνη Γυμναστικού Συλλόγου Απόλλων, όπως αναφέρεται στο καταστατικό το οποίο έφερε μάλιστα την ιδιόχειρη υπογραφή του μητροπολίτη Χρυσόστομου. Το συμβούλιο απαρτίστηκε από τον πρόεδρο Ματθαίο Προβατόπουλο και τους Θ. Βατίδη, Ι. Κουλαμπίδη, Γ. Σοφιανόπουλο, Γ. Οικονομίδη, Α. Κουλαμπίδη και Θ. Παπαδημητρίου.

Την ίδια χρονιά υιοθετήθηκαν ως έμβλημα του συλλόγου οι τρεις δρομείς, ενώ συγκροτήθηκε και εκδρομικό τμήμα. Τα μέλη του τελευταίου οργανώνουν εκδρομές σε περιοχές αρχαιολογικού ενδιαφέροντος καθώς και σε άλλες πόλεις της ευρύτερης μικρασιατικής ζώνης. Σε αυτές τις εκδρομές μετέχουν πολλοί κάτοικοι της Σμύρνης, ακόμη και ξένοι λόγιοι και περιηγητές που βρίσκονται στην πόλη.²

2. Οι αθλητικοί χώροι

Σημαντική εξέλιξη για το σωματείο αποτέλεσε η απόκτηση ιδιόκτητου γηπέδου το 1894. Η χρήση του συγκεκριμένου αθλητικού χώρου αφορούσε αρχικά τους αθλητές του συλλόγου, με τον καιρό όμως άρχισαν να διοργανώνονται αγώνες με τη συμμετοχή αθλητών και από άλλα σωματεία της περιοχής.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η παρακολούθηση των πρώτων προσπαθειών δημιουργίας στοιχειωδώς οργανωμένων αθλητικών χώρων στην πόλη της Σμύρνης.

Γύρω στο 1880, ο Ιωάννης Δαμβέργης, ο Απόστολος Ψαλτώφ, ο Στέφανος Παπαμιχαήλ και ο Ι. Μακρουλίδης, όλοι τότε μαθητές της Ευαγγελικής Σχολής, έφτιαξαν ένα μικρό υποτυπώδες γυμναστήριο σε ανοικτό χώρο στην περιοχή Μπέλλα Βίστα. Το πρόχειρο αυτό γυμναστήριο το ονόμασαν «του έρωτα τ’ αλάνι». Με τα χέρια τους άνοιξαν χαντάκια και το περίφραξαν με απλά σκοινιά, καθώς δεν υπήρχαν χρήματα για σοβαρές κατασκευές. Ύστερα από αρκετό χρονικό διάστημα και με σκληρή οικονομία των προαναφερθέντων, το γυμναστήριο απόκτησε το πρώτο μονόζυγο και σιγά σιγά και άλλα γυμναστικά όργανα. Στο συγκεκριμένο χώρο γυμνάζονταν νέοι απ’ όλη τη Σμύρνη δίνοντας ένα πολύ μικρό χρηματικό ποσό ως αντίτιμο για τη χρήση των γυμναστικών οργάνων. Ταμίας και διαχειριστής των χρημάτων ορίστηκε ο Ι. Μακρουλίδης. Κύριος στόχος ήταν η συγκέντρωση όσο το δυνατό μεγαλύτερου χρηματικού ποσού για την αγορά οργάνων εκγύμνασης που θα εξυπηρετούσαν τις ανάγκες των ολοένα και περισσότερων νέων της περιοχής που κατέφευγαν στο συγκεκριμένο χώρο προκειμένου να ασκηθούν. Αυτό το γυμναστήριο του Απόλλωνα αποτέλεσε την πρώτη εστία ένταξης στον αθλητικό χώρο πολλών σημαντικών αθλητών του συλλόγου που διακρίθηκαν αργότερα σε τοπικές και όχι μόνο αθλητικές διοργανώσεις. Δικαιολογημένα, λοιπόν, ο πρωταγωνιστής των ενεργειών για τη δημιουργία αυτού του χώρου, Ιωάννης Δαμβέργης, αποκαλούνταν από τα μέλη του συλλόγου «ο παππούς του Απόλλωνα».

Τα επόμενα χρόνια ο Γυμναστικός Σύλλογος Απόλλων Σμύρνης μετακόμισε σε ένα χώρο απέναντι από το ελληνικό Ορφανοτροφείο και στη συνέχεια κατασκευάστηκε ένα ακόμη πιο μεγάλο και πιο σύγχρονο γυμναστήριο στη συνοικία του Αγίου Τρύφωνα, αρκετά κοντά στο φημισμένο θέατρο Τερψιθέα.³

3. Η διοργάνωση και η συμμετοχή σε αγώνες

Το 1901, ο Απόλλων Σμύρνης διοργάνωσε τις πρώτες λεμβοδρομίες της Σμύρνης, με τη συμμετοχή του έτερου σημαντικού σωματείου της πόλης, του Πανιώνιου Γυμναστικού Συλλόγου. Μερικά χρόνια αργότερα (1906), στους αγώνες αυτούς άρχισε να συμμετέχει και ένα άλλο σωματείο, ο Πέλοπας. Πρόκειται για σωματείο που έδρευε στη Μελαντία (Καρατάς) και ιδρύθηκε από τον Όμηρο Ωνάση, θείο του Αριστοτέλη Ωνάση. Ο συγκεκριμένος άνθρωπος υπήρξε από τους πρωταγωνιστές όσον αφορά την ανάδειξη του αθλήματος της πυγμαχίας στη Σμύρνη.

Το 1904, ο σύλλογος κληρονόμησε από τους προηγούμενους Άγγλους διοργανωτές την ανάληψη των αθλητικών αγώνων του Μπουρνόβα. Για την εξυπηρέτηση των αναγκών τους, ανακαινίστηκε το στάδιο του Μπουρνόβα από τον αρχιτέκτονα Β. Λίττη. Κατασκευάστηκαν στίβος 400 μ., για να καλύψει τις ανάγκες των αγωνισμάτων δρόμου, και κερκίδες ικανές να φιλοξενήσουν 6.000 θεατές.

Στις 6 και 8 Μαΐου 1904 διοργανώθηκαν στο στάδιο του Μπουρνόβα τα πρώτα Απολλώνια, στο πρόγραμμα των οποίων περιλαμβανόταν η διεξαγωγή αρκετών αθλημάτων, κυρίως όμως αγωνισμάτων κλασικού αθλητισμού. Πρόκειται για μια απόπειρα του συλλόγου να οργανώσει αγώνες στα πρότυπα των Πανιωνίων, γεγονός που δρομολόγησε μια άτυπη αντιπαλότητα ανάμεσα στους δύο συλλόγους. Μάλιστα, η έναρξη της καινούργιας αθλητικής διοργάνωσης συνοδεύτηκε από την αποχώρηση του «Απόλλωνα» από τους Πανιώνιους αγώνες.

Στα Απολλώνια, εκτός από τους αθλητές του Απόλλωνα συμμετείχαν και αθλητές του Α.Ο. Μπουρνόβα, καθώς και της Αθλητικής Ένωσης Σμύρνης. Μάλιστα, οι άνθρωποι του συλλόγου με ενέργειές τους πέτυχαν ώστε η διεξαγωγή των αγώνων να τεθεί υπό την αιγίδα του νομάρχη Σμύρνης Κιαμήλ πασά. Η παραπάνω κίνηση έγινε για να τονιστεί η συμβολή των συγκεκριμένων αγώνων στην ανάπτυξη της τοπικής αθλητικής δράσης, καθώς και για να αναβαθμιστεί η σημασία του σωματείου όσον αφορά τα τοπικά αθλητικά δρώμενα.

Την επιτροπή των αγώνων αποτέλεσαν σημαντικές προσωπικότητες της τοπικής κοινωνίας, όπως ο Σ. Σολομωνίδης, ο Χ. Αθανασούλας, ο Ξ. Δήμας, ο Κ. Κοτζιάς κ.ά. Η ελλανόδικος επιτροπή απαρτιζόταν από τον πρόεδρο του συλλόγου Νίκο Σταυρίδη και τους Ε. Φιντάο και Δ. Γουίτες.

Η έναρξη των πρώτων Απολλωνίων έγινε με παρέλαση όλων των αθλητών υπό τους ήχους εμβατηρίων που έπαιζε η ορχήστρα του Απόλλωνακαι με την καθοδήγηση του αρχιμουσικού Ι. Μαγγλή. Το αγωνιστικό πρόγραμμα περιλάμβανε κλασικά αγωνίσματα στίβου (δρόμους, άλματα, ρίψεις), καθώς και σακοδρομίες, ένα αγώνισμα που αποδείχθηκε πολύ δημοφιλές. Μετά το πέρας των αγώνων, οι αθλητές μαζί με πολλούς φιλάθλους και πάντα με τη συνοδεία της μπάντας του συλλόγου μετέβησαν στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπουρνόβα απ’ όπου αναχώρησαν με ειδική αμαξοστοιχία με προορισμό τη Σμύρνη. Από το σταθμό Μπασμαχανέ ως τα γραφεία του συλλόγου στην Μπέλλα Βίστα πραγματοποιήθηκε και λαμπαδηδρομία.

Τα Απολλώνια συνεχίστηκαν για ακόμη δέκα χρόνια. Οι αγώνες φιλοξένησαν σπουδαίους αθλητές όχι μόνο από την πόλη της Σμύρνης αλλά και από ελληνικούς και ξένους συλλόγους άλλων πόλεων.⁴

4. Η αντιπαλότητα ανάμεσα σε Πανιώνιο και Απόλλωνα

Η αντιπαλότητα ανάμεσα στους δύο συλλόγους, που κορυφώθηκε με την αποχώρηση του Απόλλωνα από τους Πανιώνιους αγώνες, οφειλόταν στη διεκδίκηση των πρωτείων όσον αφορά τα αθλητικά πράγματα της Σμύρνης.

Αφορμή για την εκδήλωση της διένεξης αποτέλεσε η αμφισβήτηση από τα μέλη του Απόλλωνατης αρχαιότητας του Πανιωνίου. Συγκεκριμένα, ισχυρίζονταν ότι ο Πανιώνιος για πολλά χρόνια από την ίδρυσή του με το όνομα Ορφέας (1890) στην ουσία ήταν καλλιτεχνικός σύλλογος και ότι μόνο με την ένωσή του με το Γυμνάσιο (1898) μετατράπηκε σε αθλητικό σωματείο. Αντίθετα, οι ίδιοι ισχυρίζονταν ότι ο Απόλλων από τη σύστασή του υπήρξε αθλητικός σύλλογος, άρα ως αθλητικό σωματείο ήταν αρχαιότερο.

Με βάση τα παραπάνω επιχειρήματα τα διοικητικά μέλη του Απόλλωνα διεκδίκησαν τη συνδιοργάνωση των Πανιωνίων, κάτι που δεν έγινε δεκτό από τους διοικούντες τον Πανιώνιο.

Ωστόσο, οι δύο σύλλογοι έμελλε να έχουν κοινή πορεία και κοινά προβλήματα τόσο τα χρόνια ως τα γεγονότα του 1922 όσο και μετά την αναγκαστική τους μετακόμιση στον ελλαδικό χώρο.

Το 1904, οι αθλητές του Απόλλωνα και του Πανιωνίου αντιπροσώπευσαν την πόλη της Σμύρνης στους πανελλήνιους αγώνες που έγιναν στην Αθήνα. Μάλιστα πολλοί αθλητές και των δύο συλλόγων διακρίθηκαν σε διάφορα αγωνίσματα.

Δύο χρόνια αργότερα, πραγματοποιήθηκαν κοινοί αγώνες ανάμεσα στους αθλητές των δύο σμυρναίικων συλλόγων σε μια προσπάθεια να συσφιχθούν ακόμη περισσότερο οι μεταξύ τους σχέσεις. Μάλιστα, με πρωτοβουλία των μελών του Απόλλωνα επιχειρήθηκε η αντικατάσταση των Απολλώνιων και Πανιώνιων αγώνων της Σμύρνης από μια νέα διοργάνωση, τους Παμμικρασιατικούς αγώνες. Τελικά όμως το εγχείρημα αυτό δεν πραγματοποιήθηκε.

Την ίδια χρονιά (1906), αθλητές του συλλόγου μετείχαν στους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας (μεσοολυμπιάδα). Σημαντική στιγμή στην ιστορία του συλλόγου θεωρείται η ανάδειξη σε ολυμπιονίκες δύο αθλητών του, του Θεολόγου Αναστάσογλου και του Ματθαίου Δεσποτόπουλου στο πένταθλο.

5. Το ποδοσφαιρικό τμήμα

Το έτος 1910 θεωρείται κομβικό για την ιστορία του Απόλλωνα αφού τότε ιδρύεται το ποδοσφαιρικό τμήμα του συλλόγου.

Μέσα από τη λειτουργία αυτού του τμήματος, το ποδόσφαιρο διαδόθηκε και αγαπήθηκε ως άθλημα από πολλούς νέους της πόλης και της ευρύτερης περιοχής. Από τότε και ως τα γεγονότα της δεκαετίας του 1920, η ποδοσφαιρική ομάδα έδωσε πολλούς αγώνες με άλλες ομάδες της περιοχής (Πανιώνιος, Σιδηροδρομική Ένωση, Αρμενική Λέσχη) καθώς και με πληρώματα ξένων πλοίων που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης.

Τον τελευταίο τίτλο του τοπικού πρωταθλητή Σμύρνης τον κατέκτησε η ποδοσφαιρική ομάδα του Απόλλωνα το 1922 (τοπική πρωταθλήτρια αναδεικνυόταν η ομάδα του Απόλλωνα από το 1917 ως το 1922), λίγο πριν από την κορύφωση των τραγικών γεγονότων εκείνης της χρονιάς. Δύο από τους ποδοσφαιριστές εκείνης της ομάδας, ο Γ. Μαρσέλος και ο Π. Χρυσούλης, αιχμαλωτίστηκαν κατά τη διάρκεια αυτών των γεγονότων. Την ίδια τύχη είχαν και τα μέλη του συμβουλίου του Α. και Γ. Κύρου, καθώς και ο προπονητής στίβου Κ. Πέρσης.

Όσον αφορά τους αγώνες με τα ξένα πληρώματα, θεωρούνταν ως διεθνείς αναμετρήσεις πολύ σημαντικές για τα δεδομένα του ποδοσφαίρου της περιοχής εκείνη την περίοδο. Άξιες μνήμης θεωρούνται οι νίκες των ποδοσφαιριστών του Απόλλωνα επί των πληρωμάτων του αυστριακού θωρηκτού Βίριντους στα 1911 και του αγγλικού Μέσετνζερ στα 1918.

Τέλος, στους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αμβέρσας (1920) η ελληνική εθνική ομάδα ποδοσφαίρου είχε στη σύνθεσή της αρκετούς ποδοσφαιριστές του συλλόγου, δείγμα της αξιόλογης λειτουργίας του ποδοσφαιρικού τμήματος.⁵

6. Ο Απόλλων στην Ελλάδα

Μετά τα γεγονότα του 1922, πολλά από τα διοικητικά και μη μέλη του συλλόγου καθώς και πολλοί αθλητές κατέφυγαν στην Ελλάδα. Ο πρώτος χώρος που χρησιμοποιήθηκε για να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες του προσφυγικού πλέον σωματείου ήταν ο χώρος γύρω από τις στήλες του Ολυμπίου Διός. Ωστόσο, πολύ γρήγορα, το 1923, ο Απόλλων φιλοξενήθηκε σε εγκαταστάσεις στην περιοχή του Ρουφ, απ’ όπου άρχισε η ανασυγκρότησή του.⁶

Με πρωτοβουλίες του τότε προέδρου Δ. Μαρσέλλου δόθηκε έμφαση στην ανάπτυξη του ποδοσφαιρικού τμήματος, κάτι που ήταν εφικτό αφού ο σύλλογος έκανε αισθητή την παρουσία του στο χώρο του ελληνικού ποδοσφαίρου ήδη από τη δεκαετία του 1920. Έμβλημα του συλλόγου ήταν ο αγκυλωτός σταυρός που παρέπεμπε σε αρχαίο σύμβολο, ταυτίστηκε όμως με τη ναζιστική Γερμανία όταν υιοθετήθηκε ως σύμβολο του Γ΄ Ράιχ.

Την ίδια περίοδο κάποια μέλη του Απόλλωνα πρότειναν τη συνένωσή του με τα άλλα δύο προσφυγικά σωματεία, τον Πανιώνιο και τον Πέλοπα. Σύμφωνα με την άποψή τους, με τη συγχώνευση των τριών συλλόγων θα μπορούσε να προκύψει ένας ισχυρός αθλητικός σύλλογος που θα αντιπροσώπευε ολόκληρο το μικρασιατικό στοιχείο. Μάλιστα προτάθηκε το σωματείο αυτό να ονομαστεί Αθλητική Σμυρναϊκή Ένωση. Τελικά η πρόταση αυτή δε βρήκε ανταπόκριση από τους παράγοντες ούτε του Πανιωνίου ούτε και του Πέλοπα.⁷

Από το 1948 οι δραστηριότητες των αθλητών του συλλόγου φιλοξενούνται στο γήπεδο της Ριζούπολης το οποίο και θεωρείται η έδρα της ποδοσφαιρικής ομάδας. Έμβλημα του συλλόγου είναι η κεφαλή του Απόλλωνα, του θεού των αρχαίων Ελλήνων Απόλλωνα. Μάλιστα, εδώ και λίγα χρόνια ο σύλλογος φέρει και πάλι την ονομασία Απόλλων Σμύρνης, αντί της ονομασίας Απόλλων Αθηνών που έφερε τις τελευταίες δεκαετίες.

Η λειτουργία της ποδοσφαιρικής ομάδας του Απόλλωνα σε επαγγελματικό επίπεδο δεν έχει ανακόψει την αξιόλογη προσπάθεια του σωματείου για τη δημιουργία ερασιτεχνικών αθλητικών τμημάτων, που συμβάλλουν στην ανάπτυξη και διάδοση του αθλητισμού και στις μέρες μας.