Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Ιστορικό πλαίσιο

Στο πλαίσιο των πολυάριθμων αραβοβυζαντινών συγκρούσεων από τον 7ο ως και τον 11ο αιώνα εντάσσεται και η εκστρατεία του χαλίφη Μουτασίμ (Mutasim) (833-842) που άρχισε στις 5 Απριλίου του 838 ως απάντηση στην επιτυχή στρατιωτική επιχείρηση του αυτοκράτορα Θεοφίλου εναντίον περιοχών του χαλιφάτου τον προηγούμενο χρόνο (837).¹ Σε αντίθεση με παλαιότερες αραβικές εκστρατείες, οι οποίες στρέφονταν εναντίον οχυρών στα αραβοβυζαντινά σύνορα, ο Μουτασίμ έθεσε εξαρχής ως στόχο του την κατάληψη της Άγκυρας και κυρίως του Αμορίου,² το οποίο ως έδρα του θέματος Ανατολικών αποτελούσε σημαντικότατο στρατιωτικό κέντρο. Ταυτόχρονα όμως ήταν και η γενέτειρα της δυναστείας του αυτοκράτορα Θεοφίλου, γεγονός που προσέδιδε ξεχωριστή βαρύτητα στην ενδεχόμενη άλωσή του.³ Επικεφαλής μεγάλης στρατιωτικής δύναμης,⁴ ο Μουτασίμ αναχώρησε από τη Σαμάρρα,⁵ πρωτεύουσα του χαλιφάτου, και στρατοπέδευσε κοντά στην Ταρσό, στον ποταμό Λάμο. Εκεί διέταξε ένα μέρος του στρατού του⁶ με επικεφαλής τον Afshin να ενωθεί με τις δυνάμεις του εμίρη της Μελιτηνής Ομάρ (Omar) και να εισβάλει στο θέμα Αρμενιάκων, ενώ το υπόλοιπο στράτευμα υπό τον Ashinas⁷ εισέβαλε λίγες ημέρες αργότερα στη δυτική Καππαδοκία.⁸ Προκειμένου να αντιμετωπίσει τους Άραβες, ο Θεόφιλος αναχώρησε από την Κωνσταντινούπολη στις αρχές Ιουνίου.⁹ Έχοντας μαζί του τα ιππικά τάγματα υπό το δομέστικο των σχολών Μανουήλ, το περσικό στράτευμα υπό το Nasr/Θεόφοβο, και πιθανόν στρατιώτες από τα θέματα της Θράκης και της Μακεδονίας,¹⁰ο αυτοκράτορας στρατοπέδευσε αρχικά στο Δορύλαιον. Οι σύμβουλοί του τον προέτρεψαν να εκκενώσει το Αμόριον και να μεταφέρει τον πληθυσμό σε κάποιο άλλο μέρος, προκειμένου να αποφύγει την αιματοχυσία. Ο Θεόφιλος όμως, έχοντας εμπιστοσύνη στο στράτευμά του, απέρριψε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, θεωρώντας το άνανδρη πράξη.¹¹ Προτίμησε αντίθετα να ενισχύσει ακόμη περισσότερο την άμυνα του Αμορίου, αποστέλλοντας εκεί ένα τμήμα του στρατού του, επικεφαλής του οποίου έθεσε το στρατηγό του θέματος Ανατολικών Αέτιο.¹² Ο ίδιος στρατοπέδευσε στην Καππαδοκία, κοντά στον ποταμό Άλυ, και στις 22 Ιουλίου επιτέθηκε εναντίον του Afshin στην περιοχή του Δαζιμώνος. Τα στρατεύματά του ωστόσο τράπηκαν σε άτακτη φυγή και ο ίδιος κατέφυγε στο Χιλιόκωμον. Εκεί ανασυγκρότησε τις δυνάμεις του και διέταξε ένα τμήμα τους να κινηθεί με επικεφαλής το Θεόδωρο Κρατερό προς υπεράσπιση της Άγκυρας. Επειδή ωστόσο οι κάτοικοί της την είχαν ήδη εγκαταλείψει, ο Κρατερός κατέληξε τελικά στο Αμόριον. Ο αυτοκράτορας αποσύρθηκε στο Δορύλαιον, αλλά σύντομα αναγκάστηκε να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη, προκειμένου να διασκεδάσει τη φήμη ότι είχε σκοτωθεί στη μάχη και χρειαζόταν νέος αυτοκράτορας.¹³ Στο μεταξύ γύρω στις 26 Ιουλίου το στράτευμα του Ashinas κατέφθασε στην Άγκυρα και μέσα στις επόμενες δύο ημέρες τον συνάντησαν εκεί τα στρατεύματα του χαλίφη Μουτασίμ και του Afshin. Ενωμένος ο αραβικός στρατός, λεηλάτησε την έρημη πόλη¹⁴ και αμέσως μετά κατευθύνθηκε προς το βασικό του στόχο, το Αμόριον.

2. Πολιορκία Αμορίου από το χαλίφη Μουτασίμ

Πρώτο έφθασε στο Αμόριον το στράτευμα του Ashinas, ακολούθησε εκείνο του χαλίφη Μουτασίμ και την τρίτη ημέρα ο στρατός του Afshin. Έχοντας το κάθε στράτευμα αναλάβει ένα συγκεκριμένο τμήμα των τειχών και διαθέτοντας πλήθος πολιορκητικών μηχανών, έθεσαν το Αμόριον σε κατάσταση πολιορκίας την 1η Αυγούστου 838. Λίγο προτού ξεκινήσει η πολιορκία¹⁵ ή κατά τις πρώτες ημέρες της¹⁶, ο Θεόφιλος, ανήσυχος για το αν θα μπορούσαν τελικά οι βυζαντινές δυνάμεις να προασπίσουν τη γενέτειρά του, απέστειλε πρεσβεία προς το Μουτασίμ, μέσω της οποίας τον διαβεβαίωνε ότι οι βιαιότητες που είχε διαπράξει το στράτευμά του τον προηγούμενο χρόνο στη Σωζόπετρα (Ζάπετρα) είχαν γίνει χωρίς δική του διαταγή. Του υποσχόταν επίσης ότι θα ανοικοδομούσε με δικά του έξοδα την πόλη, θα επέστρεφε όσους αιχμαλώτους είχε πάρει και θα του πρόσφερε επιπλέον και άλλα δώρα αν συναινούσε σε μια νέα συνθήκη ειρήνης.¹⁷ Ο Μουτασίμ ωστόσο αδιαφόρησε για τις προτάσεις του Θεοφίλου, σίγουρος για την κατάληψη του Αμορίου. Προκειμένου μάλιστα να την παρακολουθήσουν από κοντά οι Βυζαντινοί πρέσβεις, δεν επέτρεψε την αποχώρησή τους. Για αρκετές ημέρες οι αραβικές επιθέσεις δεν είχαν αποτέλεσμα, καθώς οι βυζαντινές δυνάμεις τις απέκρουαν με επιτυχία. Ωστόσο ένας αραβικής καταγωγής κάτοικος του Αμορίου, ο οποίος είχε αιχμαλωτιστεί στο παρελθόν από τους Βυζαντινούς και είχε ασπαστεί στη συνέχεια το χριστιανισμό, υπέδειξε κρυφά στον Άραβα χαλίφη ένα σημείο του τείχους που είχε πρόσφατα υποστεί καταστροφές εξαιτίας της βροχής και δεν είχε επιδιορθωθεί με επιμέλεια.¹⁸ Αμέσως ο Μουτασίμ έστρεψε τις πολιορκητικές μηχανές προς τα εκεί και το ρήγμα που επέφερε στο τείχος αποδυνάμωσε κάθε απόπειρα αντίστασης. Κάτω από αυτές τις συνθήκες ο στρατηγός του θέματος Ανατολικών Αέτιος αποφάσισε τη φυγή από το Αμόριον κατά τη διάρκεια της νύχτας όσο το δυνατόν περισσότερων στρατιωτών, η επιστολή όμως με την οποία ενημέρωνε σχετικά το Θεόφιλο έπεσε στα αραβικά χέρια και τα σχέδιά του ματαιώθηκαν.

3. Άλωση Αμορίου

Στα μέσα Αυγούστου του 838 (12, 13 ή 15)¹⁹ ο Βυζαντινός διοικητής Βοϊδίτζης, στον οποίο είχε ανατεθεί η προάσπιση του τείχους στο σημείο του ρήγματος, αποθαρρυμένος από την ορμή των Αράβων και ανίκανος να τους συγκρατήσει, επισκέφθηκε κρυφά το αντίπαλο στρατόπεδο, δίνοντας ταυτόχρονα εντολή στους στρατιώτες του να σταματήσουν τις εχθροπραξίες με τους Άραβες μέχρις ότου επιστρέψει. Έτσι, ενόσω ο Βοϊδίτζης διαπραγματευόταν τη σωτηρία του με το χαλίφη Μουτασίμ, οι Άραβες εισήλθαν χωρίς καμία δυσκολία στο Αμόριον. Ορισμένοι στρατιώτες κατέφυγαν στο ναό μιας μονής του Αμορίου, από όπου προσπάθησαν να προβάλουν ένοπλη αντίσταση στους Άραβες, αλλά τελικά κάηκαν μαζί με το ναό, ενώ και όσοι κινούνταν υπό την καθοδήγηση του Αετίου αναγκάστηκαν τελικά να παραδοθούν. Μετά την είσοδό τους στο Αμόριον οι Άραβες επιδόθηκαν σε σφαγή του πληθυσμού²⁰ και συστηματική λεηλασία των περιουσιών, ενώ αιχμαλωτίστηκε πλήθος κατοίκων, ανάμεσά τους και πολλοί Βυζαντινοί αξιωματούχοι.²¹ Μονάχα στους πρέσβεις του Βυζαντινού αυτοκράτορα επέτρεψε ο χαλίφης Μουτασίμ να αποχωρήσουν ασφαλείς και να μεταφέρουν την είδηση της άλωσης. Αφού οι Άραβες συγκέντρωσαν και μοίρασαν μεταξύ τους τη λεία από τη λεηλασία, πυρπόλησαν την πόλη καταστρέφοντάς την σχεδόν ολοσχερώς. Η φήμη που διαδόθηκε ότι ο Θεόφιλος σκόπευε να επιτεθεί και πάλι ώθησε τον Άραβα χαλίφη να κινηθεί προς το Δορύλαιον, αλλά δε συνάντησε κανένα βυζαντινό στράτευμα και επέστρεψε στο Αμόριον, προκειμένου να σχεδιάσει τις επόμενες κινήσεις του.²² Στο μεταξύ όμως μια νέα εξέγερση είχε ξεσπάσει στο χαλιφάτο των Αράβων υπό τον Abbas, η οποία ανάγκασε το Μουτασίμ να ματαιώσει τη συνέχεια της εκστρατείας του στα βυζαντινά εδάφη και να επιστρέψει εσπευσμένα στη Συρία.

4. Συνέπειες άλωσης

Η άλωση του Αμορίου αποτέλεσε το σημαντικότερο πλήγμα που επέφερε η εκστρατεία των Αράβων το 838. Η καταστροφή της πόλης οδήγησε σε μαρασμό από οικονομική άποψη, ενώ από διοικητική σήμαινε την προσωρινή μεταφορά της έδρας του θέματος Ανατολικών στον Πολύβοτο.²³ Σημαντικότερος ωστόσο ήταν ο ψυχολογικός αντίκτυπος στους υπηκόους της αυτοκρατορίας²⁴ και κυρίως στον ίδιο τον αυτοκράτορα, ο οποίος συγκλονισμένος από τα όσα συνέβησαν αρρώστησε βαριά.²⁵ Σε μια προσπάθεια να εξαγοράσει όλους τους Βυζαντινούς αιχμαλώτους και κυρίως τους στρατιωτικούς αξιωματούχους και τις οικογένειές τους, ο Θεόφιλος απέστειλε πρεσβεία στο Μουτασίμ με επικεφαλής το Βασίλειο,²⁶ προσφέροντας ένα σημαντικό χρηματικό ποσό. Ο Μουτασίμ ωστόσο απέρριψε την προσφορά και ζήτησε ως αντάλλαγμα την παράδοση του δομέστικου των σχολών Μανουήλ και του Πέρση Nasr/Θεόφοβου στους Άραβες, ενδεχόμενο το οποίο απέκλεισαν με τη σειρά τους οι Βυζαντινοί.²⁷ Έτσι, οι διαπραγματεύσεις απέτυχαν και οι αιχμάλωτοι παρέμειναν στα χέρια των Αράβων. Σαράντα δύο από αυτούς βρήκαν μαρτυρικό θάνατο στις 6 Μαρτίου του 846 στην πρωτεύουσα του χαλιφάτου Σαμάρρα, διότι αρνήθηκαν να εξισλαμιστούν. Μολονότι κατά ένα μεγάλο βαθμό οφειλόταν σε τυχαίο περιστατικό,²⁸ η άλωση του Αμορίου αμφισβήτησε την ικανότητα των βυζαντινών στρατευμάτων να υπερασπίσουν τα εδάφη της αυτοκρατορίας από τους Άραβες, οι οποίοι εμφανίζονταν πλέον ακόμη πιο απειλητικοί. Σε άμεση συνάρτηση με αυτό θιγόταν και η πολιτική του αυτοκράτορα εναντίον των εικόνων, στην οποία οι οπαδοί των εικόνων απέδωσαν τις στρατιωτικές αποτυχίες, πιστεύοντας ότι δεν εξασφάλιζε τη θεϊκή προστασία. Στην προσπάθεια να αντιμετωπιστεί η δύσκολη κατάσταση, ο Θεόφιλος στράφηκε ήδη από τα τέλη του 838 προς τα κράτη της Δύσης. Συγκεκριμένα απέστειλε πρεσβείες στη Βενετία, στο βασιλιά των Φράγκων Λουδοβίκο τον Ευσεβή, καθώς και στο χαλίφη της Ισπανίας Abd-al-Rahman II, ζητώντας τη βοήθειά τους στον αγώνα εναντίον τόσο των Αράβων της Ανατολής όσο και εκείνων της Δύσης.²⁹

1. Πρόκειται για τις πόλεις Σωζόπετρα (Ζάπετρα), Σαμόσατα (Αρσαμόσατα) και Μελιτηνή.

2. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι στις πολεμικές σημαίες και στις ασπίδες των στρατιωτών του Μουτασίμ αναγραφόταν η λέξη «Αμόριον».

3. Ο Vasiliev, A.A., Byzance et les Arabes 1: La Dynastie d’Amorium (820-867) 2, γαλλ. μτφρ. Gregoire, H. (Corpus Bruxellense Hist. Byz. I, Bruxelles 1968) (αρχική έκδοση στα ρωσικά), σελ. 174, και οι Hild, F. – Restle, M., Tabula Imperii Byzantini 2: Kappadokien (Kappadokia, Charsianon, Sebasteia und Lykandos) (Verlag der Osterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 1981), σελ. 79, τον αναφέρουν ως πατρίκιο του Χαρσιανού. Ο Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford, California 1988), σελ. 303, και ο Cheynet, J.-C., “Theophile, Theophobe et les Perses”, στο Η Βυζαντινή Μικρά Ασία (6ος-12ος αιώνας) (ΙΒΕ-ΕΙΕ - Κέντρο για τη Μελέτη του Ελληνισμού «Σπύρος Βασίλειος Βρυώνης», Αθήνα 1998), σελ. 46, τον αναφέρουν ως τουρμάρχη του Χαρσιανού.

4. Σύμφωνα με τον Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford, California 1988), σελ. 304, η άρνηση του Θεοφίλου να παραδώσει το Nasr/Θεόφοβο στους Άραβες παρουσιάστηκε πρακτικά αδύνατη, διότι ο τελευταίος είχε στασιάσει και επομένως ο αυτοκράτορας δεν είχε πια καμία εξουσία πάνω του. Ο Cheynet J.-C., “Theophile, Theophobe et les Perses”, στο Η Βυζαντινή Μικρά Ασία (6ος-12ος αιώνας) (ΙΒΕ-ΕΙΕ - Κέντρο για τη Μελέτη του Ελληνισμού «Σπύρος Βασίλειος Βρυώνης», Αθήνα 1998), σελ. 46, θεωρεί την αιτιολογία πρόφαση του αυτοκράτορα, προκειμένου να κερδίσει χρόνο. Σύμφωνα με το Rekaya, M., “Mise au point sur Theophobe et l’alliance de Babek avec Theophile (833/834-839/840)”, Byzantion 44 (1974), σελ. 64-65 και 67, η στάση του Θεοφίλου οφείλεται πιθανότατα στο γεγονός ότι ο Nasr/Θεόφοβος τον είχε σώσει στη μάχη του Δαζιμώνος.

5. Σύμφωνα με την εκτίμηση του Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford, California 1988), σελ. 304-305, το ρήγμα στο τείχος του Αμορίου έπαιξε τον αποφασιστικό ρόλο για την άλωση της πόλης.

6. Την απαλλαγή πάντως από την αραβική απειλή έδωσαν τα εσωτερικά προβλήματα που αντιμετώπισε το χαλιφάτο των Αράβων μετά το θάνατο του Μουτασίμ το 842.

7. Ο Rosser, J., “Theophilus’ Khurramite Policy and its Finale: The Revolt of Theophobus’ Persian Troops in 838”, Βυζαντινά 6 (1974), σελ. 265, θεωρεί ότι η πολιτική ενίσχυσης των Περσών επαναστατών στο αραβικό χαλιφάτο, την οποία ακολουθούσε ο αυτοκράτορας Θεόφιλος, είναι αυτή που ευθύνεται αποκλειστικά για τη σφοδρή επίθεση του Μουτασίμ στο Αμόριον.

8. Ο Vasiliev, A.A., Byzance et les Arabes 1: La Dynastie d’Amorium (820-867)2, γαλλ. μτφρ. H. Gregoire (Corpus Bruxellense Hist. Byz. I, Bruxelles 1968) (αρχική έκδοση στα ρωσικά), σελ. 146, υπολογίζει το δυναμικό του στρατεύματος από 200 μέχρι 500 χιλιάδες άνδρες, ενώ αντίθετα ο Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford, California 1988), σελ. 297, περίπου στις 80 χιλιάδες στρατιώτες, τους οποίους συνόδευε πλήθος υπηρετών, εμπόρων και υποζυγίων.

9. Η μεταφορά της έδρας του χαλιφάτου από τη Βαγδάτη στη Σαμάρρα έγινε επί βασιλείας Μουτασίμ (833-842).

10. Σύμφωνα με τον Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford, California 1988), σελ. 299, επρόκειτο συνολικά για 50.000 άνδρες.

11. Συγκεκριμένα, η αραβική εμπροσθοφυλακή, με επικεφαλής τον Ashinas, εισέβαλε στα βυζαντινά εδάφη διαμέσου των Πυλών της Κιλικίας στις 19 Ιουνίου, ενώ το κυρίως στράτευμα, με επικεφαλής το χαλίφη Μουτασίμ, στις 21 Ιουνίου.

12. Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford, California 1988), σελ. 297-298.

13. Ο Nasr πήρε το όνομα «Θεόφοβος» μετά τη βάπτισή του ως χριστιανού και έτσι μαρτυρείται στις βυζαντινές πηγές. Βλ. περισσότερα στο Rekaya, M., “Mise au point sur Theophobe et l’alliance de Babek avec Theophile (833/834-839/840)”, Byzantion 44 (1974), σελ. 43-67.

14. Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford, California 1988), σελ. 298.

15. Συνεχιστής του Θεοφάνη, Χρονογραφία, Bekker, I.(επιμ.) (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1838), σελ. 126, 3-8.

16. Όσον αφορά τους επικεφαλής αυτών των στρατευμάτων, ο Vasiliev, A.A., Byzance et les Arabes 1: La Dynastie d’Amorium (820-867) 2, γαλλ. μτφρ. Gregoire, H. (Corpus Bruxellense Hist. Byz. I, Bruxelles 1968) (αρχική έκδοση στα ρωσικά), σελ. 147, 171, κάνει λόγο για τον πρωτοσπαθάριο Θεόδωρο Κρατερό, το στρατηγό Θεόφιλο, το δρουγγάριο Κωνσταντίνο Βαβουτζίκο και το δρομέα Βασόη. Οι Belke, K. – Restle, M., Tabula Imperii Byzantini 4: Galatien und Lykaonien (Verlag der Osterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 1984), σελ. 65, αναφέρουν μονάχα τον πρώτο, στον οποίο προσδίδουν το αξίωμα του στρατηγού του θέματος Βουκελλαρίων. Ο Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford, California 1988), σελ. 442, σημ. 408, αναφέρει μονάχα το Θεόφιλο (ως πρωτοσπαθάριο) και το Βαβουτζίκο, και απορρίπτει το ενδεχόμενο να στάλθηκε σε αυτή τη φάση ο Θεόδωρος Κρατερός στο Αμόριον. Υποστηρίζει ότι κάτι τέτοιο έγινε αργότερα, αφού πρώτα ο Θεόδωρος Κρατερός είχε πάει στην Άγκυρα, προκειμένου να την υπερασπίσει από ενδεχόμενη αραβική επίθεση.

17. Ο Vasiliev, A.A., Byzance et les Arabes 1: La Dynastie d’Amorium (820-867)2, γαλλ. μτφρ. Gregoire, H. (Corpus Bruxellense Hist. Byz. I, Bruxelles 1968) (αρχική έκδοση στα ρωσικά), σελ. 158-159, θεωρεί ότι η στάση των περσικών στρατευμάτων και η αναγόρευση του Nasr/Θεόφοβου ως αυτοκράτορα ήταν ο λόγος που ανάγκασε τον Θεόφιλο να επιστρέψει εσπευσμένα στην Κωνσταντινούπολη. Αντίθετα, οι Cheynet, J.-C., “Theophile, Theophobe et les Perses”, στο Η Βυζαντινή Μικρά Ασία (6ος-12ος αιώνας) (ΙΒΕ-ΕΙΕ - Κέντρο για τη Μελέτη του Ελληνισμού «Σπύρος Βασίλειος Βρυώνης», Αθήνα 1998), σελ. 44-45· Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford, California 1988), σελ. 301-302· Belke, K., Tabula Imperii Byzantini 9: Paphlagonien und Honorias (Verlag der Osterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 1996), σελ. 75, δε συσχετίζουν τα δύο γεγονότα αλλά αποδίδουν την επιστροφή του στη βυζαντινή πρωτεύουσα στα σχέδια ορισμένων ευγενών να αναγορεύσουν νέο αυτοκράτορα. Σύμφωνα μάλιστα με τον Rosser, J., “Theophilus’ Khurramite Policy and its Finale: The Revolt of Theophobus’ Persian Troops in 838”, Βυζαντινά 6 (1974), σελ. 269, είναι πολύ πιθανόν να επιθυμούσαν να αναγορεύσουν αυτοκράτορα τον Nasr/Θεόφοβο.

18. Την καταστροφή της Άγκυρας από τους Άραβες αποσιωπούν πλήρως οι βυζαντινές πηγές.

19. Vasiliev, A.A., Byzance et les Arabes 1: La Dynastie d’Amorium (820-867) 2, γαλλ. μτφρ. Gregoire, H. (Corpus Bruxellense Hist. Byz. I, Bruxelles 1968), σελ. 160· Cheynet, J.-C., “Theophile, Theophobe et les Perses”, στο Η Βυζαντινή Μικρά Ασία (6ος-12ος αιώνας) (ΙΒΕ-ΕΙΕ - Κέντρο για τη Μελέτη του Ελληνισμού «Σπύρος Βασίλειος Βρυώνης», Αθήνα 1998), σελ. 45.

20. Rekaya, M., “Mise au point sur Theophobe et l’alliance de Babek avec Theophile (833/834-839/840)”, Byzantion 44 (1974), σελ. 64· Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford, California 1988), σελ. 302.

21. Σύμφωνα με το Rekaya, M., “Mise au point sur Theophobe et l’alliance de Babek avec Theophile (833/834-839/840)”, Byzantion 44 (1974), σελ. 64, αυτό ήταν το περιεχόμενο της δεύτερης πρεσβείας του αυτοκράτορα Θεοφίλου προς τους Άραβες μετά την άλωση του Αμορίου.

22. Τόσο ο Vasiliev, A.A., Byzance et les Arabes 1: La Dynastie d’Amorium (820-867)2, γαλλ. μτφρ. Gregoire, H. (Corpus Bruxellense Hist. Byz. I, Bruxelles 1968) (αρχική έκδοση στα ρωσικά), σελ. 168-169, όσο και ο Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford, California 1988), σελ. 302, θεωρούν ιστορική αυτή τη μαρτυρία των πηγών.

23. Η πρώτη ημερομηνία δίνεται από τον Vasiliev, A.A., Byzance et les Arabes 1: La Dynastie d’Amorium (820-867)2, γαλλ. μτφρ. Gregoire, H. (Corpus Bruxellense Hist. Byz. I, Bruxelles 1968) (αρχική έκδοση στα ρωσικά), σελ. 170, και από τη Χριστοφιλοπούλου, Α., Βυζαντινή Ιστορία 2: 610-867 (Αθήνα 1981), σελ. 206· η δεύτερη από το Rekaya, M., “Mise au point sur Theophobe et l’alliance de Babek avec Theophile (833/834-839/840)”, Byzantion 44 (1974), σελ. 64· η πρώτη και η δεύτερη από τους Belke, K. - Restle, M., Tabula Imperii Byzantini 4: Galatien und Lykaonien (Verlag der Osterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 1984), σελ. 66, ενώ η τρίτη από τους Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford, California 1988), σελ. 302, και Cheynet, J.-C., “Theophile, Theophobe et les Perses”, στο Η Βυζαντινή Μικρά Ασία (6ος-12ος αιώνας) (ΙΒΕ-ΕΙΕ - Κέντρο για τη Μελέτη του Ελληνισμού «Σπύρος Βασίλειος Βρυώνης», Αθήνα 1998), σελ. 45.

24. Σύμφωνα με τον Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford, California 1988), σελ. 303, μέσα στο Αμόριον υπήρχαν περίπου 70.000 άνθρωποι και οι Άραβες θανάτωσαν σχεδόν 30.000, από τους οποίους οι περισσότεροι ήταν στρατιώτες.

25. Πρόκειται κυρίως για τους επικεφαλής των βυζαντινών δυνάμεων που είχε στείλει ο Θεόφιλος για να ενισχύσει την άμυνα του Αμορίου.

26. Σύμφωνα με το Vasiliev, A.A., Byzance et les Arabes 1: La Dynastie d’Amorium (820-867)2, γαλλ. μτφρ. H. Gregoire (Corpus Bruxellense Hist. Byz. I, Bruxelles 1968) (αρχική έκδοση στα ρωσικά), σελ. 175, και τον Kaegi, W.E., “Some Reconsiderations on the Themes (Seventh-Ninth Centuries)”, Jahrbuch der Osterreichischen Byzantinischen Gesellschaft 16 (1967), σελ. 46, ο χαλίφης Μουτασίμ σκεφτόταν μια επίθεση ακόμη και εναντίον της βυζαντινής πρωτεύουσας.

27. Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford, California 1988), σελ. 304.

28. Ανάμνηση της άλωσης του Αμορίου διακρίνεται σε αρκετά κείμενα της δημώδους βυζαντινής ποίησης.

29. Οι βυζαντινές πηγές αποδίδουν το θάνατο του αυτοκράτορα Θεοφίλου λίγα χρόνια αργότερα, στις 20 Ιανουαρίου του 842, στην εξασθένηση της υγείας του εξαιτίας της θλίψης του για την άλωση του Αμορίου. Πρόκειται πιθανότατα για θρύλο.