Παυλικιανών Κράτος

1. Ανθρωπογεωγραφία

Το κράτος των παυλικιανών τοποθετείται γεωγραφικά στην ορεινή περιοχή δυτικά του Ευφράτη ποταμού, στα βορειοανατολικά της Καππαδοκίας, σε στρατηγική θέση ανάμεσα στο αραβικό κράτος της Μελιτηνής και τα βυζαντινά εδάφη νότια και νοτιοανατολικά του Πόντου. Τα σημαντικότερα αστικά κέντρα του ήταν η Τεφρική (ή Τιβρική, σημ. Divriği της Τουρκίας), η οποία ιδρύθηκε μεταξύ 844 και 856, και οι παλαιότερες πόλεις Αργαούν (ή Αργαούς, σημ. Arguran) και Αμάρα (ή Άβαρα, σημ. Çakırsu), ευρισκόμενες γύρω στα 30-50 χλμ. βόρεια και βορειοδυτικά της Μελιτηνής. Επιπλέον, οι γραπτές πηγές αναφέρουν και έναν αριθμό φρουρίων στην επικράτεια του κράτους των παυλικιανών (Κοπτός, Σπάθη, Κουτάκιον, Στέφανος, Ραχάτ). Δε διαθέτουμε σαφείς πληροφορίες για τη σύσταση του πληθυσμού, καθώς όμως οι περισσότεροι κάτοικοι του κράτους ήταν παυλικιανοί που είχαν εγκαταλείψει τα βυζαντινά εδάφη κατόπιν διωγμών, υποθέτουμε ότι η πλειονότητα των κατοίκων ήταν ελληνόφωνοι βυζαντινής καταγωγής. Από την άλλη, δεν μπορεί να αποκλειστεί και η ύπαρξη Αρμενίων ανάμεσα στον πληθυσμό, αφού το κράτος των παυλικιανών βρισκόταν κοντά σε αρμενικές περιοχές και η θρησκευτική κοινότητα περιλάμβανε στους κόλπους της μεγάλο αριθμό Αρμενίων.

2. Ιστορία

2.1. Η ίδρυση του κράτους

Η ίδρυση του κράτους των παυλικιανών τοποθετείται χρονικά μεταξύ των ετών 813 και 820, όταν οι αυτοκράτορες Μιχαήλ Α΄ Ραγκαβές και Λέων Ε΄ ο Αρμένιος προχώρησαν σε εκτεταμένους διωγμούς εναντίον των παυλικιανών στη Μικρά Ασία. Ηγέτης των παυλικιανών ήταν ο Σέργιος Τυχικός, ιδρυτής της «εκκλησίας Λαοδικείας», δηλ. της κοινότητας των παυλικιανών στο Κυνοχώριον ή Κοινοχώριον (αρχ. Καινοχώριον, σημ. Mahala Kalesi), μια κώμη του Πόντου κοντά στη Νεοκαισάρεια. Η αντίδραση των μαθητών του Σεργίου Τυχικού στους διωγμούς ήταν βίαιη, καθώς οι κάτοικοι του Κυνοχωρίου, σε συνεργασία με μια ένοπλη ομάδα μαθητών του Σεργίου, τους λεγόμενους «αστάτους», δολοφόνησαν τους κυριότερους διώκτες τους στην περιοχή. Μετά τις δολοφονίες, ο Σέργιος και οι άστατοι εγκατέλειψαν τα βυζαντινά εδάφη και κατέφυγαν στον Αμρ αλ-Ακτά (Amr al-Aqta‘), εμίρη της Μελιτηνής. Ο τελευταίος παραχώρησε στους παυλικιανούς ως τόπο εγκατάστασης το Αργαούν και την Αμάρα, όπου ο Σέργιος Τυχικός οργάνωσε μια νέα κοινότητα παυλικιανών, την οποία ονόμασε «εκκλησία Κολοσσαέων». Παράλληλα, σε συνεργασία με τους Άραβες, οι παυλικιανοί πρόσφυγες άρχισαν να διενεργούν επιδρομές εναντίον των βυζαντινών εδαφών της Μικράς Ασίας. Ο Σέργιος Τυχικός παρέμεινε στην ηγεσία του κράτους των παυλικιανών ως το 834/835.

2.2. Η ένοπλη αντιπαράθεση με το Βυζάντιο

Μετά τη δολοφονία του Σεργίου Τυχικού,1 την ηγεσία ανέλαβε μια ομάδα μαθητών του. Το 843/844,2 κατά τη διάρκεια του διωγμού που είχε εξαπολύσει εναντίον των εναπομεινάντων παυλικιανών η αυτοκράτειρα Θεοδώρα, ο Καρβέας, πρωτομανδάτωρ του Θεοδότου Μελισσηνού, στρατηγού του θέματος των Ανατολικών, εγκατέλειψε το Βυζάντιο και μαζί με 5.000 διωκόμενους αιρετικούς κατέφυγε στο κράτος των παυλικιανών, όπου και ανέλαβε την ηγεσία. Γύρω στο 844 νίκησε σε μάχη τις βυζαντινές δυνάμεις και αιχμαλώτισε τον Κάλλιστο, δούκα Κολωνείας και φανατικό διώκτη των παυλικιανών. Οι παυλικιανοί συνέχισαν τις επιδρομές τους, σε συνεργασία με τους Άραβες των εμιράτων της Μελιτηνής και της Ταρσού. Οι πηγές αναφέρουν ότι από το 851 έως το 853 ο Καρβέας, σε συνεργασία με τον εμίρη της Ταρσού, Αλί ιμπν Γιαχγιά αλ-Αρμανί (‘Alī ibn Yahya al-Armanī), διενεργούσε ετήσιες επιδρομές στα βυζαντινά εδάφη της Μικράς Ασίας.

Στο μεταξύ, η αναγκαστική συγκατοίκηση των παυλικιανών με τους Άραβες είχε αρχίζει να είναι προβληματική. Ο Καρβέας αποφάσισε να ιδρύσει μια νέα πρωτεύουσα, την Τεφρική, σε αρκετή απόσταση από τη Μελιτηνή, ώστε να είναι ανεξάρτητη από αυτήν, και σε στρατηγικό σημείο κοντά στη βυζαντινή μεθόριο, ώστε να χρησιμεύει ως βάση για τις επιδρομές των παυλικιανών στα βυζαντινά εδάφη της Μικράς Ασίας και ως καταφύγιο για τους διωκόμενους παυλικιανούς. Η στρατηγική σημασία της νέας πρωτεύουσας δε διέφυγε της προσοχής των Βυζαντινών. Το 856 ο στρατηγός Πετρωνάς, που εκτελούσε χρέη δομέστικου των σχολών, επέδραμε εναντίον της, λεηλάτησε τα περίχωρά της, αλλά απέτυχε να καταλάβει την ίδια την πόλη.

Την άνοιξη του 859, ο Καρβέας έσπευσε σε βοήθεια των Σαμοσάτων, που αντιμετώπιζαν μεγάλης κλίμακας επίθεση από τους Βυζαντινούς. Οι παυλικιανοί διακρίθηκαν για τη γενναιότητά τους, συλλαμβάνοντας μεγάλο αριθμό Βυζαντινών αιχμαλώτων. Το 860 πραγματοποίησαν νέα επιτυχημένη επιδρομή στα βυζαντινά εδάφη του Πόντου, πιθανότατα σε συνεργασία με τους εμίρηδες Αμρ και Αλί.

2.3. Ο Χρυσόχειρ ηγέτης του κράτους των παυλικιανών

Ο Καρβέας πέθανε από φυσικό θάνατο (ασθένεια, σύμφωνα με τις πηγές) το 863 στην Τεφρική.3 Στην ηγεσία του κράτους των παυλικιανών τον διαδέχθηκε ο ανιψιός και γαμπρός του, Χρυσόχειρ. Τα επόμενα χρόνια, ο Χρυσόχειρ πραγματοποίησε πολλές επιδρομές εναντίον των Βυζαντινών. Οι σημαντικότερες ήταν αυτές στη Βιθυνία (θέματα Οψικίου και Οπτιμάτων), όπου λεηλάτησε της περιοχές της Νίκαιας και της Νικομήδειας. Ακόμη μεγαλύτερες καταστροφές προκάλεσε η επιδρομή του στα εδάφη του θέματος Θρακησίων το 869.4 Επί Χρυσόχειρος, το κράτος των παυλικιανών έφθασε στο απόγειο της δύναμής του.

Μετά τις καταστροφικές επιδρομές του Χρυσόχειρος, ο αυτοκράτορας Βασίλειος Α΄ (867-886) αποφάσισε να έλθει σε διαπραγματεύσεις με το κράτος των παυλικιανών για τη σύναψη ειρήνης και την ανταλλαγή αιχμαλώτων. Για το λόγο αυτό έστειλε το 869 στην Τεφρική το μοναχό Πέτρο Σικελιώτη.5 Όμως, ο Χρυσόχειρ αρνήθηκε να συνάψει ειρήνη με τους Βυζαντινούς και ο Πέτρος αποχώρησε άπρακτος εννέα μήνες αργότερα, το 870. Η αποτυχία των διαπραγματεύσεων οδήγησε στην επανάληψη των στρατιωτικών επιχειρήσεων.

Την άνοιξη του 8716 ο αυτοκράτωρ Βασίλειος, επικεφαλής μεγάλης δύναμης, εκστράτευσε εναντίον των παυλικιανών. Ο Χρυσόχειρ κατάφερε να αποκρούσει την επίθεση των Βυζαντινών και να τους αναγκάσει να λύσουν την πολιορκία της Τεφρικής, αλλά κατά τη διάρκεια της εκστρατείας ο Βασίλειος ισοπέδωσε την πόλη της Αμάρας και τα φρούρια της Σπάθης και του Κοπτού.

Το 8727 ο Χρυσόχειρ προχώρησε στη διενέργεια μεγάλης επιδρομής στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας και λεηλάτησε τις περιοχές της Άγκυρας και των Κομμάτων στη Γαλατία, αποκομίζοντας μεγάλη ποσότητα λαφύρων. Ο αυτοκράτορας Βασίλειος έστειλε εναντίον των επιδρομέων το δομέστικο των σχολών Χριστόφορο, επικεφαλής των βυζαντινών στρατευμάτων. Ο τελευταίος περικύκλωσε τις δυνάμεις του Χρυσόχειρος στην περιοχή του Βαθέως Ρύακος (σημ. δίοδος Kalınırmak) και, την ίδια νύχτα, επιτέθηκε αιφνιδιαστικά εναντίον των παυλικιανών, τρέποντάς τους σε άτακτη φυγή. Ο Χρυσόχειρ έχασε τη ζωή του προσπαθώντας να διαφύγει.

2.4. Το τέλος του κράτους των παυλικιανών

Η ήττα των στρατιωτικών τους δυνάμεων στο Βαθύ Ρύακα και ο θάνατος του ηγέτη τους αποδυνάμωσαν το κράτος των παυλικιανών, το οποίο δε διέθετε πια ούτε τη δύναμη ούτε την ισχυρή ηγεσία για να επιβιώσει. Επιπλέον, οι συμμαχικές αραβικές ηγεμονίες δεν ήταν πλέον σε θέση να συνδράμουν τους παυλικιανούς. Το 873 ο Βασίλειος Α΄, επιστρέφοντας από εκστρατεία εναντίον των Αράβων της Μελιτηνής, επέδραμε στα εδάφη του κράτους των παυλικιανών και τα λεηλάτησε, καταλαμβάνοντας και ισοπεδώνοντας την πόλη του Αργαούν και πολλά οχυρά της περιοχής. Πλέον, η μόνη πόλη που παρέμενε υπό την εξουσία των παυλικιανών ήταν η πρωτεύουσα Τεφρική. Το 878 βυζαντινές δυνάμεις υπό το δομέστικο των σχολών Χριστόφορο κατέλαβαν την Τεφρική κατόπιν πολιορκίας και την κατέστρεψαν. Μεγάλο μέρος του πληθυσμού της υποδουλώθηκε και μεταφέρθηκε στα βυζαντινά εδάφη, ενώ ένα τμήμα του ενσωματώθηκε στο βυζαντινό στρατό και στάλθηκε στη Νότια Ιταλία. Η άλωση της Τεφρικής σήμανε και το τέλος του κράτους των παυλικιανών, το οποίο για έξι δεκαετίες αποτελούσε επικίνδυνο αντίπαλο του Βυζαντίου στο ανατολικό σύνορο.

3. Οικονομία

Αν και δεν υπάρχουν στοιχεία για την οικονομία της περιοχής, υποθέτουμε ότι η σημαντικότερη πηγή εισόδων του κράτους των παυλικιανών ήταν τα λάφυρα από τις επιδρομές στα βυζαντινά εδάφη, καθώς και τα έσοδα από την πώληση των αιχμαλώτων ή την απολύτρωσή τους. Επίσης, δεν πρέπει να παραβλέψουμε το γεγονός ότι, τουλάχιστον κατά τα πρώτα έτη ύπαρξης του νέου κράτους, η οικονομική ενίσχυση εκ μέρους του εμίρη της Μελιτηνής θα πρέπει να ήταν σημαντική. Παράλληλα, οι συνεχείς αναφορές των βυζαντινών πηγών στη λεηλασία της γης και των δέντρων της επικράτειας των παυλικιανών οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η αγροτική οικονομία του κράτους ήταν σχετικά ανεπτυγμένη. Τέλος, είναι πολύ πιθανή η ύπαρξη τεχνιτών και άλλων επαγγελματιών στις πόλεις των παυλικιανών: ο ίδιος ο Σέργιος-Τυχικός, πρώτος πολιτικός και πνευματικός ηγέτης του κράτους κατά τη δεκαετία του 820, εργαζόταν στο Αργαούν ως ξυλουργός.

4. Κοινωνία – θεσμοί – πολιτειακή οργάνωση

Όπως ήταν αναμενόμενο, η κοινωνία του κράτους των παυλικιανών στρεφόταν γύρω από τη θρησκευτική κοινότητα («εκκλησία Κολοσσαέων») που είχαν ιδρύσει μετά την εγκατάστασή τους στο Αργαούν και την Αμάρα. Αρχικά, η πολιτική εξουσία στο κράτος των παυλικιανών ταυτιζόταν με την πνευματική, καθώς και τις δύο ασκούσε ο Σέργιος-Τυχικός, έβδομος και τελευταίος «διδάσκαλος» των παυλικιανών. Ως μαθητές και στενοί συνεργάτες του Σεργίου αναφέρονται στις πηγές ο Μιχαήλ, ο Κανακάρης και ο Ιωάννης Αόρατος, καθώς και ο Θεόδοτος, ο Βασίλειος και ο Ζώσιμος. Οι άνδρες αυτοί ήταν γνωστοί ως «συνέκδημοι», καθώς είχαν ακολουθήσει τον Σέργιο στις ιεραποστολικές περιοδείες του στη Μικρά Ασία μεταξύ 802 και 811. Αν και εντός των κόλπων των παυλικιανών υπήρχε σχίσμα, καθώς ένα μέρος των αιρετικών, οι λεγόμενοι «Βανιώτες» ή «Βανίτες», παρέμεναν πιστοί στο Βαάνη, έκτο «διδάσκαλο» και αντίπαλο του Σεργίου, εντούτοις η εξουσία του Σεργίου ήταν αδιαμφισβήτητη, καθώς οι οπαδοί του έλεγχαν τους αστάτους, την ένοπλη δύναμη της κοινότητας.

Μετά τη δολοφονία του Σεργίου, την εξουσία ανέλαβαν οι μαθητές του. Σύμφωνα με τις πηγές, φαίνεται ότι υπήρχε κάποια εσωτερική διαβάθμιση στην ιεραρχία, καθώς μόνον οι Μιχαήλ, Κανακάρης και Ιωάννης Αόρατος είχαν λάβει τον τίτλο του «ιερέα, αν και οι αποφάσεις λαμβάνονταν από κοινού. Για την καλύτερη λειτουργία του κρατικού μηχανισμού, οι «συνέκδημοι» διόρισαν έναν αριθμό κατωτέρων υπαλλήλων, τους «νοταρίους».

Το συμβούλιο των μαθητών του Σεργίου-Τυχικού διατήρησε την εξουσία στο κράτος των παυλικιανών περίπου έως το 844, όταν στη θέση του ηγέτη εξελέγη ο νεοφερμένος Καρβέας, ο οποίος διέθετε στρατιωτική εμπειρία και ανδρεία. Καθώς οι πηγές δεν είναι διαφωτιστικές, δε γνωρίζουμε αν η εξουσία του ήταν απόλυτη ή αν έπρεπε να τη μοιραστεί με τους «συνεκδήμους». Πάντως, δεν υπάρχουν πληροφορίες για εσωτερικές συγκρούσεις την περίοδο αυτή στο κράτος των παυλικιανών. Η θέση του Καρβέα πρέπει να ήταν αρκετά ισχυρή, καθώς ο διάδοχός του, Χρυσόχειρ, σχεδόν κληρονόμησε το χρίσμα, όντας εξ αίματος συγγενής και γαμπρός του προκατόχου του. Άγνωστες παραμένουν οι σχέσεις του τελευταίου ηγέτη του κράτους των παυλικιανών με τους Βασίλειο και Ζώσιμο, τους μόνους από τους παλαιούς συντρόφους του Σεργίου που ζούσαν ακόμη το 863.

5. Θρησκεία

Όπως ήταν αναμενόμενο, η κοινωνία του κράτους των παυλικιανών στρεφόταν γύρω από τη θρησκευτική κοινότητα («εκκλησία Κολοσσαέων») που είχε ιδρύσει ο Σέργιος-Τυχικός μετά την εγκατάστασή τους στο Αργαούν και την Αμάρα. Επίσης, το ιεραποστολικό έργο του Σεργίου είχε επεκταθεί και στη Μοψουεστία της Κιλικίας, όπου ίδρυσε τη λεγόμενη «εκκλησία Εφεσίων». Η αίρεση των παυλικιανών, όπως είχε διαμορφωθεί τους προηγούμενους αιώνες, αποτελούσε το μοναδικό θρησκευτικό δόγμα εντός του κράτους. Από τα λεγόμενα των πηγών είναι προφανές ότι, τουλάχιστον έως το 843-844, οι αρχηγοί του κράτους των παυλικιανών ήταν ταυτόχρονα και πνευματικοί ηγέτες της θρησκευτικής κοινότητας. Αυτό συμπεραίνεται από το γεγονός ότι, αν και οι Παυλικιανοί δεν εξέλεξαν άλλον «διδάσκαλο» μετά το θάνατο του Σεργίου-Τυχικού, οι διάδοχοί του στην εξουσία ονομάστηκαν «ιερείς», ενώ οι «νοτάριοι», πέρα από κρατικοί αξιωματούχοι, ήσαν υπεύθυνοι και για την εύρυθμη λειτουργία της εκκλησίας των παυλικιανών. Ίσως οι «ιερείς» να συνέχισαν να εκτελούν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα και μετά το 844, όταν πλέον οι ηγέτες των παυλικιανών ήσαν στρατιωτικοί αρχηγοί και όχι πνευματικοί καθοδηγητές.

Άλλες πληροφορίες για την εκκλησιαστική οργάνωση του κράτους των παυλικιανών δε διαθέτουμε, πέρα από ενδείξεις που υπάρχουν σχετικά με την πιθανή υιοθέτηση ισλαμικών εθίμων από τους παυλικιανούς, αποτέλεσμα της στενής συνεργασίας και της συνεχούς επαφής με τους Άραβες της Μελιτηνής. Πιθανώς οι παυλικιανοί πρόσφυγες να αναγκάστηκαν κάποια στιγμή να μεταστραφούν στο Ισλάμ, όταν κατέφυγαν στα εδάφη της Μελιτηνής, αν και οποιαδήποτε τέτοια μεταστροφή θα ήταν αποτέλεσμα πολιτικής πίεσης και, βεβαίως, εντελώς εικονική.

Η μοναδική εκκλησιαστική (αν και όχι δογματική) διαμάχη στους κόλπους της εκκλησίας των παυλικιανών στο Αργαούν συνέβη την εποχή του θανάτου του Σεργίου-Τυχικού (834/5), όταν ξέσπασε μεγάλης κλίμακας διωγμός εναντίον των οπαδών του Βαάνη από τους οπαδούς του Σεργίου, οι οποίοι προέβησαν σε μεγάλο αριθμό δολοφονιών. Η αιματοχυσία έλαβε τέλος με την παρέμβαση του Θεοδότου, ενός από τους «συνεκδήμους», ο οποίος απέτρεψε τον περαιτέρω φόνο των Βανιωτών.

6. Εκπαίδευση

Καμία πληροφορία δε διαθέτουμε για την εκπαίδευση στο κράτος των παυλικιανών, καθώς οι γραπτές πηγές σιωπούν.

7. Πολιτισμός

Δε διαθέτουμε στοιχεία για την πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση στο κράτος των παυλικιανών. Μπορούμε μόνο να υποθέσουμε ότι ήταν μηδαμινή, καθώς οι παυλικιανοί ήσαν απασχολημένοι σχεδόν αποκλειστικά με τη διεξαγωγή του αγώνα εναντίον των Βυζαντινών, ή ότι τα υπολείμματά της καταστράφηκαν με την πτώση του κράτους και την υποταγή των αιρετικών στο Βυζάντιο.

8. Οικοδομήματα

Οι γραπτές πηγές δεν αναφέρουν κάποιο σημαντικό οικοδόμημα στην επικράτεια του κράτους των παυλικιανών, εκτός βεβαίως του οχυρωματικού περίβολου της Τεφρικής, ο οποίος περιγράφεται ως ισχυρότατος. Τα ερείπια που σώζονται στην τοποθεσία της Τεφρικής προέρχονται από τη βυζαντινή οχύρωσή της (τέλη 9ου – αρχές 10ου αιώνα), όταν η πόλη είχε γίνει έδρα Βυζαντινού στρατιωτικού διοικητή.



1. Ο αιρεσιάρχης είχε μεταβεί στο υπερκείμενο του Αργαούν όρος προκειμένου να κόψει δέντρα, καθώς εργαζόταν και ως ξυλουργός. Στο σημείο αυτό τον συνάντησε ένας Βυζαντινός ονόματι Τζανίων, ο οποίος, έπειτα από σύντομη πάλη, του αφαίρεσε το εργαλείο που κρατούσε και με αυτό τον δολοφόνησε. Πέτρος Σικελιώτης, Ιστορία, στο Astruc, Ch. κ.ά. (επιμ.)., “Les sources grecques pour l’histoire des Pauliciens d’Asie Mineure”, Travaux et Mémoires 4 (1970), 65, 26-67, 9.

2. Η Nina Garsoïan, The Paulician Heresy (The Hague - Paris 1967), σελ. 126-127, θεωρεί έτος φυγής του Καρβέα το 843 ή το 844 και θεωρεί λανθασμένες τις απόψεις παλαιότερων μελετητών, οι οποίοι χρονολογούσαν τη φυγή προ του 842.

3. Ο Runciman, S., The Medieval Manichee. A Study of the Christian Dualist Heresy (Cambridge 1947, επανεκτύπωση 1955), σελ. 41, και η Nina Garsoïan, The Paulician Heresy (The Hague - Paris 1967), σελ. 128, παρασύρονται από ορισμένες βυζαντινές πηγές οι οποίες υποθέτουν ότι ο Καρβέας ακολούθησε τον εμίρη της Μελιτηνής στην επιδρομή του τελευταίου στη Μικρά Ασία το 863. Κατά συνέπεια, οι δύο ερευνητές θεωρούν ότι ο Καρβέας σκοτώθηκε στις 3 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους, κατά τη συντριβή των Αράβων από τους Βυζαντινούς στο Λαλακάονα. Ο P. Lemerle, “L’histoire des Pauliciens d’Asie Mineure d’après les sources grecques”, Travaux et Mémoires 5 (1973), σελ. 39-40, ακολουθεί τις πιο αξιόπιστες αραβικές πηγές και τον Πέτρο Σικελιώτη, οι οποίοι αναφέρουν σαφώς ότι ο Καρβέας πέθανε το 863 στην Τεφρική από ασθένεια.

4. Κατά τη διάρκεια της επιδρομής αυτής, ο Χρυσόχειρ κατέλαβε και λεηλάτησε την Έφεσο, όπου βεβήλωσε και το ναό του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου. Ο Runciman, S., The Medieval Manichee. A Study of the Christian Dualist Heresy (Cambridge 1947, επανεκτύπωση 1955), σελ. 42, χρονολογεί την επιδρομή του Χρυσόχειρος στο θέμα Θρακησίων και την Έφεσο στο 867 ή 868.

5. Κατά τους Grégoire, H., “Sur l’histoire des Pauliciens”, Académie royale de Belgique. Bulletin de la Classe des Lettres et des Sciences morales et politiques 22 (1936), σελ. 224-226, και Loos, M., “Deux contributions à l’histoire des Pauliciens, I, A propos des sources grecques reflétant des Pauliciens”, Byzantinoslavica 17 (1956), σελ. 19-57, ο Πέτρος ο Σικελιώτης ταυτίζεται με τον Πέτρο τον Hγούμενο, συγγραφέα ενός ιστορικού έργου για τους παυλικιανούς που φέρει μεγάλες ομοιότητες με το σύγγραμμα του Πέτρου του Σικελιώτη. Όπως υποστηρίζει ο Grégoire, το κείμενο του Πέτρου του Hγουμένου συνιστά σύνοψη της Iστορίας των Παυλικιανών του Πέτρου του Σικελιώτη, άποψη που δεν αποδέχεται ο Loos, ο οποίος θεωρεί ότι το ιστορικό σύγγραμμα του Πέτρου του Hγουμένου έχει γραφεί πριν από την Iστορία των Παυλικιανών.

6. Ο Runciman, S., The Medieval Manichee. A Study of the Christian Dualist Heresy (Cambridge 1947, επανεκτύπωση 1955), σελ. 42, χρονολογεί την εκστρατεία του Βασιλείου Α΄ στο έτος 870.

7. Ο Runciman, S., The Medieval Manichee. A Study of the Christian Dualist Heresy (Cambridge 1947, επανεκτύπωση 1955), σελ. 43, χρονολογεί την επιδρομή του Χρυσόχειρος στην Άγκυρα στο έτος 871. Η Nina Garsoïan, The Oxford Dictionary of Byzantium 1 (New York - Oxford 1991), σελ. 452-453, βλ. λ. “Chrysocheir”, τοποθετεί λανθασμένα το θάνατο του Χρυσόχειρος στο έτος 878-879, όπως και ο Haldon, J. F., The Byzantine Wars (Stroud 2001), σελ. 85.