1. Ίδρυση – χωροθέτηση
Στο Προκόπι έζησε από το 1711 μέχρι το θάνατό του το 1730 ο όσιος Ιωάννης ο Ρώσος.1 Στην αρχή το σώμα του οσίου τοποθετήθηκε στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου,2 αργότερα όμως, επειδή αυτός ο ναός ήταν ετοιμόρροπος, οι χριστιανοί μετέφεραν τον όσιο στο ναό του Αγίου Βασιλείου, που χτίστηκε το 1832.
Όμως ο χώρος του Αγίου Γεωργίου δεν επαρκούσε για να εξυπηρετήσει τους προσκυνητές. Από την άλλη, οι κάτοικοι του Προκοπίου αυξάνονταν και οι κατοικίες τους επεκτείνονταν προς τη συνοικία Ντοά Γερή. Η συνοικία αυτή ήταν στο νοτιοανατολικό άκρο της πόλης, όπου βρίσκονταν κυρίως ορθόδοξες γειτονιές. Έτσι οι ορθόδοξοι κάτοικοι αποφάσισαν να χτίσουν στη συνοικία αυτή, που κατείχε τη θέση του παλιού νεκροταφείου όπου είχε ενταφιαστεί ο όσιος, μία εκκλησία στη μνήμη του οσίου Ιωάννη. Πάνω στον τάφο του οσίου στήθηκε η Αγία Τράπεζα του νεόδμητου ναού.
Τα εγκαίνια του ναού του Οσίου Ιωάννη του Ρώσου έγιναν το 1892, όπως αναφέρει η επιγραφή της μαρμάρινης πλάκας που ήταν εντοιχισμένη πριν από την κύρια πύλη του ναού. Ο θεμέλιος λίθος τοποθετήθηκε στις 2 Ιουνίου 1886 και η αποπεράτωση του οικοδομήματος επιτεύχθηκε χάρη στη συνδρομή των χριστιανών του οικισμού.
2. Αρχιτεκτονική περιγραφή
Ο ναός του Οσίου Ιωάννη του Ρώσου ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού που φέρει τρούλο επί τεσσάρων στηριγμάτων. Το κτίσμα ήταν ένα εντυπωσιακό οικοδόμημα μεγάλων διαστάσεων, μήκους 50 μ., πλάτους 40 μ. και ύψους 30 μ. Ο τρούλος δέσποζε της όλης σύνθεσης και ο επιβλητικός όγκος του κτηρίου υποστηριζόταν από τα δύο κωδωνοστάσια που πλαισίωναν την πρόσοψη. Σύμφωνα με ένα σχέδιο πρόσοψης που διασώθηκε, από όπου φαίνεται ο εκλεπτισμένος αρχιτεκτονικός ρυθμός του ναού, συμπεραίνουμε πως η ρυθμολογία του επηρεάστηκε από το νεοκλασικισμό, όπως μαρτυρούν τα επιμέρους αρχιτεκτονικά στοιχεία: κολόνες, γείσα, αέτωμα πρόσοψης, συμμετρική διάρθρωση πρόσοψης.
Τα υλικά κατασκευής που χρησιμοποιήθηκαν ήταν πολύ καλής ποιότητας και μεγάλου κόστους. Αναφέρουμε το γρανίτη από το όρος Αβλαγί, που χρησιμοποιήθηκε για τις κολόνες, καθώς και τα μάρμαρα του λατομείου ανατολικά του Ισμεζέ, με τα οποία επενδύθηκαν οι όψεις και στρώθηκαν τα δάπεδα. Λόγω του μεγάλου κόστους κατασκευής οι οικονομικοί πόροι εξαντλήθηκαν πριν από την αποπεράτωση του ναού, με αποτέλεσμα τα έργα να σταματήσουν πέντε χρόνια, ωσότου βρεθούν νέοι πόροι.
Αρχιμάστορας του ναού ήταν ο Χαράλαμπος, γιος του Χατζησάββα, από την Αργυρούπολη της Τραπεζούντας, γνωστός για την επιμελημένη δουλειά του, και μάστορες του ήταν εξειδικευμένοι και έμπειροι τεχνίτες. Το αποτέλεσμα ήταν μία περικαλλής και «καλλιμάρμαρη» εκκλησία, την οποία αντιπαραβάλλει ο Ευπραξιάδης με το μητροπολιτικό ναό των Αθηνών ως προς «τη μεγαλοπρέπεια, την έκταση, την εμφάνιση και την εσωτερική διακόσμηση».3
Ο ναός του Οσίου Ιωάννη του Ρώσου καταστράφηκε το 1950. Τα κειμήλια του αγίου μεταφέρθηκαν από τους πρόσφυγες του Προκοπίου το 1924 στην Ελλάδα. Σήμερα βρίσκονται στον ομώνυμο ναό που έχει αναγερθεί προς τιμήν του στο Νέο Προκόπιο της Εύβοιας, ο οποίος αποτελεί και κέντρο προσκυνήματος.