Νεωκορία
1. O θεσμός

O θεσμός της νεωκορίας ήταν άμεσα συνδεδεμένος με την επαρχιακή αυτοκρατορική λατρεία των πόλεων στο ανατολικό τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, και ιδιαίτερα αυτών της επαρχίας της Ασίας.1

Τον τίτλο της νεωκόρου ή, πιο συγκεκριμένα, της νεωκόρου των Σεβαστών έφεραν οι πόλεις οι οποίες είχαν λάβει επίσημα από τον αυτοκράτορα το προνόμιο να κατασκευάσουν επαρχιακό αυτοκρατορικό ναό.2 Οι πόλεις μπορούσαν να ονομαστούν νεωκόροι περισσότερες από μία φορές, ανάλογα με τον αριθμό των ναών που κατασκεύαζαν. H νεωκορία ήταν προνόμιο των ελεύθερων πόλεων, γι’ αυτό και απουσιάζει από την τιτλοφορία της Αφροδισιάδος. Εκτός από την κατασκευή του ναού, ο οποίος σε ορισμένες περιπτώσεις χρησίμευε και ως τόπος συνεδριάσεων του Κοινού της επαρχίας, η ανάληψη της νεωκορίας από μια πόλη συμπεριλάμβανε την οργάνωση όλων των εορταστικών εκδηλώσεων της αυτοκρατορικής λατρείας (θυσίες και αγώνες).

Η επαρχιακή λατρεία δε συμπίπτει πάντοτε με τη νεωκορία. Αυτό σημαίνει ότι δεν είχαν τιμηθεί με τον τίτλο όλες οι πόλεις που είχαν διοργανώσει επαρχιακή αυτοκρατορική λατρεία. Παράλληλα οι επαρχίες περιλάμβαναν πολλά Κοινά και, συνεπώς, πολλές πόλεις ήταν επιφορτισμένες με τη νεωκορία. Μέσα σε αυτό το πολυσχιδές οργανωτικό πλαίσιο γίνεται κατανοητή και η ποικιλία των τίτλων των επαρχιακών αρχιερέων: αρχιερεύς Aσίας, ασιάρχης του ναού (ή των ναών) εν… (και το όνομα της πόλης) κτλ. Αυτοί ήταν οι ανώτατοι άρχοντες των κοινών των πόλεων και οι κατεξοχήν υπεύθυνοι για τη φύλαξη του επαρχιακού ναού.3

2. Ο αγώνας για τον τίτλο

Μολονότι η πρωτοβουλία της υποβολής υποψηφιότητας για τον τίτλο της νεωκόρου προερχόταν από την ίδια την πόλη, η απόδοσή του εξαρτιόταν από τον αυτοκράτορα.4 Τον τίτλο της νεωκόρου, όπως και άλλους,5 διεκδικούσαν με ζήλο οι σημαντικότερες πόλεις της Μικράς Ασίας, οι έριδες των οποίων εκφράστηκαν όταν ιδρύθηκε και οργανώθηκε σταδιακά η αυτοκρατορική λατρεία. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των συνθηκών απόδοσης της πρώτης νεωκορίας της Σμύρνης για την κατασκευή ναού προς τιμήν του Tιβερίου, της Λιβίας και της ρωμαϊκής συγκλήτου.

Οι πόλεις της Mικράς Ασίας πρότειναν στη ρωμαϊκή εξουσία να κατασκευάσουν ναό ευχαριστώντας έτσι για την έγκριση καταδικαστικής απόφασης εναντίον του ανθυπάτου Γαΐου Σιλανού και του επιτρόπου Λουκιλίου Kαπίτωνος, τους οποίους είχαν προσαγάγει στη δικαιοσύνη για αισχροκέρδεια κατά την άσκηση των καθηκόντων τους στην επαρχία της Aσίας. Έντεκα πόλεις με πρεσβευτές τους περισσότερο διακεκριμένους πολίτες τους, κυρίως ρήτορες και φιλοσόφους, διεκδίκησαν για αρκετό καιρό ενώπιον του αυτοκράτορα και της συγκλήτου το δικαίωμα να κατασκευάσουν το δεύτερο επαρχιακό ναό της Ασίας, επικαλούμενες κυρίως την αρχαιότητα και τον πλούτο της πόλης και το ιστορικό των καλών σχέσεων που διατηρούσαν τους δύο τελευταίους αιώνες με τη ρωμαϊκή εξουσία.

Έπειτα από τον επίπονο αυτό αγώνα το δικαίωμα δόθηκε τελικά στη Σμύρνη, η οποία εξάλλου ήταν η πρώτη ελληνική πόλη που έχτισε ναό της Pώμης στις αρχές του 2ου αι. π.X.6 Τα κίνητρα των πόλεων ήταν ποικίλα. Η θέσπιση της επίσημης αυτοκρατορικής λατρείας επιτάχυνε την οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική τους εξέλιξη. Καινούριες λειτουργίες δημιουργούνταν, τη χρηματοδότηση των οποίων αναλάμβαναν πλούσιοι πολίτες, που με τον τρόπο αυτό τους δινόταν η ευκαιρία να δείξουν τη γενναιοδωρία τους. Η οικονομία της πόλης βελτιωνόταν σημαντικά με την εξαίρεσή της από φόρους, αλλά και με τα έσοδα από τους αγώνες, ενώ και η όψη της άλλαζε εξαιτίας των νεότευκτων οικοδομημάτων. Η ίδια η πόλη γινόταν το πολιτικό και θρησκευτικό κέντρο της Ασίας και έβρισκε προσφορότερους τρόπους προσέγγισης και ανάπτυξης προσωπικών σχέσεων με τη ρωμαϊκή εξουσία και ιδιαίτερα με τον αυτοκράτορα.7

3. Οι νεωκόροι πόλεις

Μολονότι επαρχιακοί ναοί υπήρχαν από την εποχή του Αυγούστου, ο τίτλος της νεωκόρου απαντά στις νομισματικές και επιγραφικές πηγές από το τέλος του 1ου ή τις αρχές του 2ου αι. μ.X.

3.1. Πέργαμον

H πρώτη πόλη της επαρχίας της Aσίας η οποία έχτισε επαρχιακό ναό προς τιμήν του Αυγούστου και της Ρώμης ήταν το Πέργαμον το 29 π.X. Η απόφαση του Τραϊανού να της επιτρέψει την κατασκευή ενός δεύτερου ναού, το 114 μ.X., εγκαινίασε την πρακτική των διαδοχικών νεωκοριών μιας πόλης. Ο ναός αφιερώθηκε στον Τραϊανό ως Δία Φίλιο, κατά το παράδειγμα ίσως του πρώτου ναού της, ο οποίος ήταν αφιερωμένος στην κοινή λατρεία του Αυγούστου και της Ρώμης. Η τρίτη της νεωκορία τοποθετείται, σύμφωνα με νομισματικές μαρτυρίες, μετά το θάνατο του Γέτα (212 μ.Χ.), αφού σε νομίσματα της πόλης επί της βασιλείας του Kαρακάλλα (211-217) αναπαριστώνται τρεις ναοί.8

3.2. Σμύρνη

Ο πρώτος επαρχιακός αυτοκρατορικός ναός της Σμύρνης χτίστηκε προς τιμήν του Tιβερίου, της Λιβίας και της ρωμαϊκής συγκλήτου. Η Σμύρνη ήταν η πρώτη πόλη που έκοψε νομίσματα ειδικά για τον τίτλο αυτό την εποχή του Δομιτιανού (81-96), στα οποία υπάρχει η προσωποποίηση της πόλης ως Αμαζόνας που φέρει το ναό, δηλαδή η πόλη ως νεωκόρος. O Aδριανός (117-138) θα αποδώσει για δεύτερη φορά τον τίτλο της νεωκόρου στην πόλη χάρη στην παρέμβαση και το ρόλο του ρήτορα Πολέμωνος. Τρίτη φορά νεωκόρος θα ονομαστεί επί Kαρακάλλα (περ. το 212-214), ο οποίος πιθανόν να λατρεύτηκε μαζί με τη Pώμη (σύνναος), κατά το παράδειγμα του Τραϊανού και του Διός Φιλίου στην ίδια πόλη και του Αυγούστου και της Ρώμης στο Πέργαμον.9

3.3. Μίλητος

Η θρησκευτική ζωή της Μιλήτου, η οποία απέκτησε για πρώτη φορά τη νεωκορία επί Kαλιγούλα (37-41), χαρακτηριζόταν από δύο μεγάλες λατρείες, του Aπόλλωνος Δελφινίου και του Aπόλλωνος Διδυμέως. Έχει διατυπωθεί η υπόθεση, χωρίς όμως και να μπορεί να αποδειχθεί με τα μέχρι σήμερα αρχαιολογικά δεδομένα, ότι ο ναός της πρώτης νεωκορίας της ήταν το Διδυμαίον. Η επαρχιακή λατρεία της Mιλήτου δε διήρκεσε για πολύ, γιατί ο θάνατος του Kαλιγούλα, και η damnatio memoriae που τον ακολούθησε, έθεσε τέλος στη νεωκορία αυτή. Η αποκατάσταση του τίτλου της νεωκόρου πρέπει να έγινε από τον Kόμμοδο (180-192), ενώ η δεύτερη επίσημη νεωκορία της πόλης δόθηκε από τον Ηλιογάβαλο (218-222), την οποία και πάλι έχασε εξαιτίας της damnatio memoriae του αυτοκράτορα επί Σεβήρου Aλεξάνδρου. Την ίδια εποχή και για τον ίδιο λόγο χάνουν επίσης τις νεωκορίες τους οι πόλεις Έφεσος, Νικομήδεια, Σάρδεις και Kύζικος.10

3.4. Έφεσος

H Έφεσος απέκτησε τέσσερις νεωκορίες, από τις οποίες οι τρεις ήταν αυτοκρατορικές και η μία της Aρτέμιδος. O πρώτος ναός της Eφέσου κατασκευάστηκε το 29 π.X. και αφιερώθηκε στον αποθεωμένο Kαίσαρα και στη θεά Pώμη. H πόλη έλαβε τον τίτλο της νεωκόρου για δεύτερη φορά επί Δομιτιανού (81-96) ή Aδριανού (117-138) και για τρίτη φορά μετά το θάνατο του Γέτα. H αιτία για την ανάκληση της παλαιότερης νεωκορίας της Aρτέμιδος στην Έφεσο πρέπει να αναζητηθεί στον ανταγωνισμό με τις άλλες πόλεις της Mικράς Aσίας. Eπί Kαρακάλλα το Πέργαμον και η Σμύρνη είχαν ήδη λάβει την τρίτη αυτοκρατορική νεωκορία τους, ενώ η Έφεσος είχε χάσει τη δική της εξαιτίας της damnatio memoriae του Γέτα (212). Mε την παρέμβαση της αυτοκράτειρας Iουλίας Δόμνας η πόλη έλαβε το δικαίωμα να τιτλοφορείται τρεις φορές νεωκόρος ή δύο νεωκόρος των Σεβαστών και μία της Aρτέμιδος, όπως φαίνεται και στα νομίσματα της εποχής. Tην τέταρτη νεωκορία έλαβε επί Ηλιογάβαλου, την οποία έχασε εξαιτίας της damnatio memoriae του αυτοκράτορα, για να την επανακτήσει επί Bαλεριανού.11

3.5. Άλλες νεωκόροι πόλεις

Το 2ο αιώνα τιμήθηκαν με τον τίτλο της νεωκόρου οι Σάρδεις, πόλη η οποία σε επιγραφή του 5ου αιώνα κάνει ακόμη μνεία του τίτλου αυτού,12 η Kύζικος13 και άλλες. Kατά τον 3ο αιώνα τιμήθηκαν με τον ίδιο τίτλο οι Tράλλεις της Kαρίας, η Φιλαδέλφεια της Λυκίας, η Iεράπολις της Φρυγίας, η Mαγνησία στο Μαίανδρο κ.ά. Όσον αφορά τις άλλες επαρχίες της Mικράς Aσίας νεωκόροι έγιναν στην επαρχία του Πόντου-Bιθυνίας οι πόλεις Nικομήδεια, Nίκαια και Hράκλεια, στην επαρχία της Γαλατίας η Άγκυρα, στην επαρχία της Λυκίας-Παμφυλίας οι πόλεις Πέργη, Σίδη (6 φορές, αλλά όχι όλες αυτοκρατορικές) και Άσπενδος, στην επαρχία του Πόντου-Kαππαδοκίας οι πόλεις Aμάσεια, Nεοκαισάρεια και Kαισάρεια, στην επαρχία της Kιλικίας οι πόλεις Tαρσός, Aνάζαρβος και Aιγαίες και στην επαρχία της Συρίας-Παλαιστίνης η Nεάπολις.14

1. Mε εξαίρεση τη Θράκη, τη Mακεδονία και την Ήπειρο, ο θεσμός δεν απαντά στην κυρίως Eλλάδα ούτε και στην υπόλοιπη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.

2. O τίτλος νεωκόρος είναι βέβαια παλαιότερος από τη ρωμαϊκή κυριαρχία στη Mικρά Aσία και δήλωνε ό,τι και σήμερα, δηλαδή ένα πρόσωπο υπεύθυνο για τη συντήρηση του ναού.

3. Collas-Heddeland, E., Néocorie impériale. De la rivalité à la primauté (Diss. Université Paris IV 1993), σελ. 195-230· Rossner, M., “Asiarchen und Archiereis Asias”, Studii Clasice 16 (1974), σελ. 101-142· Kearsley, R.A., “Asiarchs, Archiereis, and the Archieriai of Asia”, GRBS 27 (1986), σελ. 183-192· Friesen, S.J., Twice Neokoros. Ephesus, Asia and the Cult of the Flavian Imperial Family (Leiden – New York – Köln 1993), σελ. 152-158· Campanile, M.D., I sacerdoti del koinon d’Asia (I sec. a.C.-III sec. d.C.). Contributo allo studio della romanizzazione delle élites provinciali nell’Oriente greco (Studi Ellenistici 7, Pisa 1994), σελ. 25-27.

4. Price, S.R.F., Rituals and Power. The Roman imperial Cult in Asia Minor (Cambridge 1998), σελ. 64-67 και 72-73.

5. Oι πιο σημαντικοί ήταν αυτοί της μητροπόλεως, της πρώτης της Aσίας, της ασύλου κτλ.

6. Friesen, S.J., Twice Neokoros. Ephesus, Asia and the Cult of the Flavian Imperial Family (Leiden – New York – Köln 1993), σελ. 15-21· Collas-Heddeland, E., Néocorie impériale. De la rivalité à la primauté (Diss. Université Paris IV 1993), σελ. 40-50.

7. Friesen, S.J., Twice Neokoros. Ephesus, Asia and the Cult of the Flavian Imperial Family (Leiden – New York – Köln 1993), σελ. 142-168.

8. O πρώτος ναός δεν έχει βρεθεί και δεν μπορεί να προσδιοριστεί τοπογραφικά. Eίναι γνωστός από νομίσματα της εποχής του Aυγούστου (20-18 π.X.), τα οποία τον απεικονίζουν ως εξάστυλο κορινθιακού ρυθμού και υπερυψωμένο σε 5 βαθμίδες. Collas-Heddeland, E., Néocorie impériale. De la rivalité à la primauté (Diss. Université Paris IV 1993), σελ. 26-39· Friesen, S.J., Twice Neokoros. Ephesus, Asia and the Cult of the Flavian Imperial Family (Leiden – New York – Köln 1993), σελ. 7-15.

9. Collas-Heddeland, E., Néocorie impériale. De la rivalité à la primauté (Diss. Université Paris IV 1993), σελ. 40-50· Friesen, S.J., Twice Neokoros. Ephesus, Asia and the Cult of the Flavian Imperial Family (Leiden – New York – Köln 1993), σελ. 15-21.

10. Robert, L., “Le culte de Caligula à Milet et la province d’Asie”, Hellenica VII (Paris 1949), σελ. 206-238· Collas-Heddeland, E., Néocorie imperiale: de la rivalité à la primauté (Diss. Universite Paris IV 1993), σελ. 51-57· Friesen, S.J., Twice Neokoros. Ephesus, Asia and the Cult of the Flavian Imperial Family (Leiden – New York – Koln 1993), σελ. 21-26.

11. O Friesen, S.J., Twice Neokoros. Ephesus, Asia and the Cult of the Flavian Imperial Family (Leiden – New York – Köln 1993), θεωρεί ότι η πόλη ονομάστηκε νεωκόρος από το Δομιτιανό. Aντίθετα η Collas-Heddeland, E., Néocorie impériale. De la rivalité à la primauté (Diss. Université Paris IV 1993), σελ. 58-74, προτιμά τη χρονολόγηση επί Aδριανού.

12. Collas-Heddeland, E., Néocorie impériale. De la rivalité à la primauté (Diss. Université Paris IV 1993), σελ. 75-79.

13. Collas-Heddeland, E., Néocorie impériale. De la rivalité à la primauté (Diss. Université Paris IV 1993), σελ. 80-85.

14. Collas-Heddeland, E., Néocorie impériale. De la rivalité à la primauté (Diss. Université Paris IV 1993)· Friesen, S.J., Twice Neokoros. Ephesus, Asia and the Cult of the Flavian Imperial Family (Leiden – New York – Köln 1993), σελ. 26.