1. Ιστορικό πλαίσιο
Η απομάκρυνση των Μαρδαϊτών από την περιοχή του Λιβάνου μετά την υπογραφή της συνθήκης του 688 ανάμεσα στον αυτοκράτορα Ιουστινιανό Β' και τον Άραβα χαλίφη Αμπντ αλ-Μαλίκ ('Abd al-Malik, 685-705) αποτέλεσε ένα γεγονός μείζονος σημασίας σε ό,τι είχε σχέση με την αμυντική γραμμή του Βυζαντίου στην περιοχή της οροσειράς του Ταύρου και την Αρμενία. Η εν λόγω συνθήκη αποτελούσε τη δεύτερη ανανέωση της συνθήκης του 678, η οποία είχε υπογραφεί μεταξύ του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Δ' Πωγωνάτου (668-685) και του χαλίφη Μωαβία (Mu'āwiya, 661-680) (η πρώτη ανανέωση της συνθήκης έγινε το 685). Οι όροι της συνθήκης του 678 προέβλεπαν την ετήσια καταβολή στους Βυζαντινούς 365.000 χρυσών νομισμάτων, 365 ίππων και 365 δούλων. Οι ευνοϊκοί αυτοί όροι ήταν αποτέλεσμα της αποτυχημένης πολιορκίας της Κωνσταντινούπολης από τον Μωαβία και του επιτυχούς βυζαντινού αντιπερισπασμού στην περιοχή της Συρίας με τη δράση των Μαρδαϊτών (677). Τα διαθέσιμα στοιχεία για την παρουσία και τη δράση των Μαρδαϊτών στο αραβοβυζαντινό σύνορο κατά το δεύτερο ήμισυ του 7ου αιώνα είναι αποσπασματικά και ελλιπή, προκαλώντας πολλές δυσχέρειες για την έρευνα. Τα κύρια σημεία τα οποία χαρακτηρίζουν το ερευνητικό ενδιαφέρον για τους Μαρδαΐτες αφορούν τον εθνογραφικό χαρακτήρα της προέλευσής τους και την τύχη των ενόπλων αυτών μετά την απομάκρυνσή τους από τον Λίβανο, καθώς και την κατάσταση που επικράτησε στην εγκαταλειφθείσα περιοχή του Ταύρου.
2. Η μετοικεσία των Μαρδαϊτών
2.1. Οι Μαρδαΐτες
Ο ρόλος που διαδραμάτισαν οι Μαρδαΐτες στα στρατιωτικά γεγονότα του 7ου αιώνα καθίσταται κατανοητός μέσα από την παράθεση ορισμένων λεπτομερειών σχετικά με το παρελθόν τους πριν από τη συνθήκη του 688. Η παρουσία των Μαρδαϊτών εντοπίζεται στα όρη του Αμανού και στην οροσειρά του Ταύρου. Στην αραβική γλώσσα αποκαλούνταν Djarādjima. Το ζήτημα της προέλευσής τους παραμένει ανοικτό, αν και θεωρείται πολύ πιθανή η ιρανική ή αρμενική καταγωγή τους. Όσον αφορά τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις, οι Μαρδαΐτες ήταν χριστιανοί Μονοφυσίτες ή Μονοθελήτες. Πιθανόν να προσέφεραν τις στρατιωτικές τους υπηρεσίες στους Βυζαντινούς πριν ακόμα από την αραβική επέκταση. Μετά την κατάκτηση της Συρίας από τους μουσουλμάνους, ένα μέρος των Μαρδαϊτών μετακινήθηκε προς βορρά,1 ενώ μέρος του πληθυσμού τους παρέμεινε στην αραβική επικράτεια και ορισμένοι εξισλαμίσθηκαν.2
2.2. Η μετοικεσία
Οι όροι της συνθήκης του 688 ανανέωναν για δεύτερη φορά τη συνθήκη του 678, με την προσθήκη δύο όρων ακόμα, οι οποίοι συνδέονταν με τα αίτια που οδήγησαν τις δύο πλευρές στην εν λόγω ανανέωση. Οι δύο επιπρόσθετοι όροι προέβλεπαν την απόσυρση των συμμάχων του Βυζαντίου Μαρδαϊτών από την περιοχή του Λιβάνου και την εκ μέρους του Βυζαντινού αυτοκράτορα παρεμπόδιση των επιδρομών τους εναντίον αραβικών περιοχών, καθώς και την καταβολή φόρου από τους κατοίκους της Κύπρου, της Αρμενίας και της Ιβηρίας στις δύο πλευρές εξίσου και κατά το ήμισυ.3 Ο πρώτος όρος αποτελούσε προϋπόθεση για την επίτευξη του δεύτερου, τουλάχιστον σε ό,τι αφορούσε τις περιοχές της Αρμενίας και της Ιβηρίας, καθώς οι Μαρδαΐτες είχαν την ευθύνη για την άμυνα του συνόρου έως την Αρμενία IV. Οι Μαρδαΐτες, λοιπόν, αποτέλεσαν το κύριο ζήτημα της συνθήκης του 688 για τις δύο πλευρές.
3. Συνέπειες
Τα επακόλουθα της μετοικεσίας των Μαρδαϊτών ήταν η αναπροσαρμογή της πληθυσμιακής σύστασης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και ο επανακαθορισμός της στρατιωτικής ισορροπίας στη νοτιοανατολική Μικρά Ασία. Υπολογίζεται ότι ο αριθμός των Μαρδαϊτών που μετακινήθηκαν ανήλθε σε 30.000. Ωστόσο, οι μετακινηθέντες πληθυσμοί δεν προέρχονταν μόνο από τα βυζαντινά εδάφη, αλλά και από την αραβική επικράτεια: από την τελευταία εισήλθαν περίπου 12.000 Μαρδαΐτες, ενώ από την περιοχή του Ταύρου την ελεγχόμενη από τους Βυζαντινούς4 εισήλθαν περίπου 18.000. Αρχικά οι Μαρδαΐτες εγκαταστάθηκαν στη νοτιοανατολική Μικρά Ασία (Παμφυλία, Καρία, Λυκία), όπου υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στο στόλο του θέματοςΚιβυρραιωτών. Αργότερα, τον 9ο και 10ο αιώνα, τους συναντούμε στα θέματα Πελοποννήσου, Νικοπόλεως και Κεφαλληνίας.5 Με αυτόν τον τρόπο επετεύχθη η ενίσχυση του θεματικού στόλου του Βυζαντίου.6 Οι Μαρδαΐτες των ευρωπαϊκών επαρχιών της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ονομάζονταν στις πηγές «Μαρδαΐται της Δύσεως», αλλά θα πρέπει να επισημανθεί ότι παραμένει αβέβαιη η ταύτιση των Μαρδαϊτών του 9ου και 10ου αιώνα με εκείνους του 7ου.7 Η σπουδαιότερη συνέπεια της μετοικεσίας των Μαρδαϊτών υπήρξε η απουσία τους από την αραβοβυζαντινή μεθόριο, καθώς η άμυνα του Βυζαντίου κατέστη πλέον ανεπαρκής στις επιθέσεις του χαλιφάτου, ενώ οι Άραβες έδωσαν ιδιαίτερη προσοχή στην παραμεθόριο περιοχή. Η περιοχή της Μοψουεστίας μέχρι και την Αρμενία IV κατέστη πεδίο έντονων αμφισβητήσεων μεταξύ των δύο αυτοκρατοριών. Στις αρχές του 8ου αιώνα οι Djarādjima του χαλιφάτου θα γνωρίσουν την οικονομική-φορολογική καταπίεση, αλλά και τη διωκτική στάση των αρχών του χαλιφάτου, με αποτέλεσμα να διασκορπιστούν στις ορεινές περιοχές του Αμανού και του Ταύρου.8
4. Κριτική του γεγονότος
Ο Θεοφάνης ο Ομολογητής, ο πιο κοντινός στα γεγονότα συγγραφέας, επικρίνει στο έργο του την απόφαση του Ιουστινιανού Β' να προχωρήσει στη μετακίνηση των Μαρδαϊτών, καθώς θεωρούσε ότι ήταν κεφαλαιώδους σημασίας για την αμυντική θωράκιση της αυτοκρατορίας απέναντι στην αραβική απειλή. Μάλιστα, έχοντας την πολυτέλεια της εκ των υστέρων γνώσης των συνεπειών για την άμυνα της Μικράς Ασίας, ο Θεοφάνης τονίζει χαρακτηριστικά ότι «πᾶσαι γὰρ αἱ νῦν οἰκούμεναι παρὰ τῶν Ἀράβων εἰς τὰ ἄκρα πόλεις ἀπὸ Μοψουεστίας καὶ ἕως τετάρτης Ἀρμενίας ἀνίσχυροι καὶ ἀοίκητοι ἐτύγχανον διὰ τὴν ἔφοδον τῶν Μαρδαϊτῶν· ὧν παρασταλλέντων, πάνδεινα κακὰ πέπονθεν ἡ ῾Ρωμανία ὑπὸ τῶν Ἀράβων μέχρι τοῦ νῦν».9
1. Vasiliev, A.A., History of the Byzantine Empire (Madison 1952), σελ. 215. 2. al-Balādhurī, Kitāb Futūh al-Buldān, Hitti, Ph.K. (ed.), The Origin of the Islamic State (Beirut 1966), σελ. 246-247. 3. Θεοφάνης, Χρονογραφία, de Boor, C. (ed.), Theophanis Chronographia (Leipzig 1883), 363.6-20. 4. Treadgold, W.T., Byzantium and its Army (284-1081) (Stanford 1995), σελ. 72. 5. Ahrweiler, H., Byzance et la mer. La marine de guerre, la politique et les institutions maritimes de Byzance au VIIe-XVe siècles (Paris 1966), σελ. 33, 44, 50, 52, 84-85, 108, 100, 399-400. 6. Treadgold, W.T., Byzantium and its Army (284-1081) (Stanford 1995), σελ. 26. 7. Ενδιαφέρουσα είναι η άποψη του Treadgold, W.T., Byzantium and its Army (284-1081) (Stanford 1995), σελ. 72, ο οποίος θεωρεί ότι μέσα από τις διαφορετικές χρονικές αναφορές του 7ου και των 8ου-9ου αιώνα δηλώνεται ότι οι όψιμοι Μαρδαΐτες είναι απόγονοι των μετακινηθέντων κατά τον 9ο αιώνα Μαρδαϊτών. Η άποψή του βασίζεται στην υπόθεση ότι οι πρώτοι Μαρδαΐτες θα πρέπει να έλαβαν από τον αυτοκράτορα στρατιωτικές γαίες οι οποίες κληροδοτήθηκαν στους απογόνους τους ή, εάν δεν έλαβαν δικές τους γαίες, τα επαγγέλματα-προνόμιά τους ήταν κληρονομικά. 8. al-Balādhurī, Kitāb Futūh al-Buldān, Hitti, Ph.K. (ed.), The Origin of the Islamic State (Beirut 1966), σελ. 258. 9. Θεοφάνης, Χρονογραφία, de Boor, C. (ed.), Theophanis Chronographia (Leipzig 1883), 363.16-20. |
|
|