Μάχη στο Κοπίδναδον, 788

1. Iστορικό πλαίσιο

Μετά την ήττα της από τους Άραβες το θέρος του 782 στη Βιθυνία, η αυτοκράτειρα Ειρήνη η Αθηναία αναγκάστηκε, το ίδιο έτος, να υπογράψει μια συνθήκη της οποίας οι όροι θεωρήθηκαν ταπεινωτικοί για την αυτοκρατορία.1 Σύμφωνα με αυτούς, το Βυζάντιο υποχρεωνόταν να καταβάλλει στους Άραβες 90.000 χρυσά νομίσματα κάθε Απρίλιο και 70.000 κάθε Ιούνιο. Σε αντάλλαγμα, οι τελευταίοι δεσμεύονταν να μην διεξάγουν τις «καθιερωμένες» ετήσιες επιδρομές τους στα βυζαντινά εδάφη της Μικράς Ασίας.

Η ειρήνη διήρκεσε τρία χρόνια. Το 785 η αυτοκράτειρα αποφάσισε να διακόψει τις πληρωμές προς τους Άραβες. Οι λόγοι πίσω από την απόφαση αυτή ήταν μάλλον η πεποίθησή της ότι η συνθήκη δεν ήταν πλέον αναγκαία και η επιθυμία της να απαλλαγεί από τους ταπεινωτικούς της όρους πριν προβεί σε σύγκρουση με τους εικονομάχους.2 Αποτέλεσμα της ενέργειας αυτής ήταν να επαναληφθούν οι ετήσιες αραβικές επιδρομές στις παραμεθόριες περιοχές. Το καλοκαίρι του ίδιου έτους οι Άραβες επέδραμαν στο θέμα Αρμενιάκων, ενώ το 786 οι Βυζαντινοί κατέστρεψαν το συνοριακό οχυρό του Αδατά, το οποίο είχαν εγκαταλείψει οι Άραβες.

Ο νέος χαλίφης Χαρούν αρ-Ρασίντ (Harūn ar-Rashīd) δεν έδειξε στην αρχή της βασιλείας του μεγάλο ενδιαφέρον να συνεχίσει τις εχθροπραξίες εναντίον των βυζαντινών εδαφών της Μικράς Ασίας και οι πρώτες επιδρομές τις οποίες οργάνωσε ήταν μικρής κλίμακας. Όμως το θέρος του 788 ένα αρκετά ισχυρό αραβικό εκστρατευτικό σώμα εισέβαλε μέσω των Κιλίκιων Πυλών στις παραμεθόριες περιοχές του θέματος Ανατολικών.3 Στρατιωτικές δυνάμεις από τα θέματα Ανατολικών και Οψικίου έσπευσαν να αναχαιτίσουν τους επιδρομείς και, τον Σεπτέμβριο του 788, συγκρούσθηκαν σε μάχη στην Ποδανδό, κοντά στις Κιλίκιες Πύλες.


2. Η μάχη

Η περιοχή όπου η σύγκρουση έλαβε χώρα αναφέρεται στις πηγές με την ονομασία Κοπίδναδον. Το τοπωνύμιο αυτό δεν μαρτυρείται από άλλες πηγές και η επικρατέστερη ερμηνεία είναι ότι πίσω από το όνομα αυτό κρύβεται η Ποδανδός της Καππαδοκίας, μια πόλη κοντά στη δυτική έξοδο του περάσματος των Κιλίκιων Πυλών.4 Φαίνεται, λοιπόν, ότι η αντίδραση των Βυζαντινών υπήρξε άμεση.

Η μάχη έληξε με νίκη των Αράβων. Οι Βυζαντινοί υπέστησαν μεγάλες απώλειες σε αξιωματικούς και στρατιώτες των θεμάτων. Στις τάξεις των τελευταίων υπηρετούσαν και στρατιώτες των ταγμάτων, οι οποίοι είχαν καταταγεί εθελοντικά στα θέματα αφότου η Ειρήνη τους απέλυσε από τα τάγματα το 786. Η σημαντικότερη απώλεια για τους Βυζαντινούς, όμως, σύμφωνα με τις πηγές, ήταν ο θάνατος του Διογένη, ενός ικανού και γενναίου τουρμάρχη του θέματος των Ανατολικών.


3. Συνέπειες

Οι άμεσες συνέπειες της μάχης στην Ποδανδό και της ήττας των Βυζαντινών από τους Άραβες δεν ήταν σημαντικές. Από τις πηγές μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι απώλειες των Βυζαντινών σε άνδρες ήταν μεγάλες, αλλά όχι δραματικές. Δεν έχουμε πληροφορίες για εκτεταμένες λεηλασίες της περιοχής εκ μέρους των Αράβων, ίσως λόγω της άμεσης αντίδρασης των βυζαντινών στρατευμάτων. Φαίνεται, λοιπόν, ότι επρόκειτο για μία από τις συνηθισμένες ετήσιες επιδρομές των Αράβων, χωρίς ιδιαίτερες συνέπειες για τους πληθυσμούς και τα εδάφη της περιοχής.

Σημαντικότερη συνέπεια της μάχης και της ήττας των Βυζαντινών ήταν, αν κρίνουμε από τις πηγές, ο θάνατος του τουρμάρχη Διογένη. Η απώλεια ενός γενναίου και ικανού αξιωματικού πρέπει να αποδυνάμωσε το στράτευμα των Ανατολικών και να έκαμψε το ηθικό των στρατιωτών. Όμως, ίσως η σημαντικότερη συνέπεια του γεγονότος αυτού ήταν, σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές, η γέννηση του θρύλου του Διγενή Ακρίτη, ο οποίος είχε ως ιστορικό πυρήνα και υπόβαθρο τα γεγονότα της μάχης του Σεπτεμβρίου του 788 και του θανάτου του τουρμάρχη Διογένη.5

1. Ο Dölger, F., Regesten der Kaiserurkunden des Oströmischen Reiches 1 (Munich-Berlin 1924), σελ. 340, χρονολογεί λανθασμένα την υπογραφή της συνθήκης το 781.

2. Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 78-79.

3. Ο Lilie, R.-J., Byzanz unter Eirene und Konstantin VI. (780-802) (Berliner Byzantinische Studien 2, Frankfurt am Main 1996), σελ. 245, 320, χρονολογεί τη μάχη το 788/9.

4. Την ταύτιση του άγνωστου τοπωνυμίου με την Ποδανδό την έκανε πρώτος ο  H. Grégoire, “Autour de Digénes Akritas”, Byzantion 7 (1932), σελ. 287-288, ο οποίος απέδωσε το, άγνωστο από άλλες μαρτυρίες, όνομα «Κοπιδνάδον» σε παραφθορά της φράσης «Κώ(μην) Ποδανδόν».

5. Ο Beck, H.-G., Geschichte der Byzantinischen Volksliteratur (München 1971), σελ. 85, αμφισβητεί την προέλευση των ακριτικών επών από το μύθο του τουρμάρχη Διογένη.