1. Βιογραφικά στοιχεία

Ο Δίων γεννήθηκε στην Προύσα της Βιθυνίας μεταξύ του 40 και του 50 μ.Χ. Καταγόταν από επιφανή οικογένεια. Ο πατέρας του λεγόταν Πασικράτης και ήταν μέλος της τοπικής αριστοκρατίας, αλλά και επίτιμος πολίτης της γειτονικής Απάμειας (Μύρλειας). Η μητέρα του κατείχε τη ρωμαϊκή πολιτεία, προφανώς λόγω της στενής σχέσης του πατέρα της με το Ρωμαίο αυτοκράτορα, πιθανότατα τον Κλαύδιο.¹ Η οικογένειά του είχε διακριθεί για τις πολυάριθμες ευεργεσίες της προς το λαό της Προύσας, σύμφωνα με το πρότυπο αριστοκρατικής διαβίωσης στις επαρχιακές πόλεις της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Μάλιστα ο παππούς του φαίνεται ότι είχε αναλώσει το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του κατ’ αυτό τον τρόπο. Μεταξύ άλλων είχαν χρηματοδοτήσει τη διοργάνωση αθλητικών αγώνων, την τέλεση τιμητικών ταφών δημοσία δαπάνη, καθώς και την ανέγερση ανδριάντων. Το πρότυπο αυτό ακολούθησε αργότερα και ο ίδιος ο Δίων, ο οποίος μάλιστα δεν παρέλειπε να τονίζει τη συνεισφορά της οικογένειάς του στο δημόσιο βίο της γενέτειράς του.²

Προς τα τέλη της δεκαετίας του ’60 ο Δίων εγκατέλειψε τη γενέτειρά του (αφήνοντας πίσω γυναίκα και παιδί), προκειμένου να ολοκληρώσει τις σπουδές του στη Ρώμη. Εκεί φοίτησε στη σχολή του Μουσώνιου Ρούφου, ενός σημαντικότατου φιλοσόφου της εποχής, δασκάλου επίσης του μετέπειτα στωικού φιλόσοφου Επίκτητου. Οι συνθήκες όμως στη Ρώμη την περίοδο του Βεσπασιανού δεν ήταν ιδιαίτερα ευνοϊκές για τη φιλοσοφία και ο Δίων στράφηκε προς τη ρητορική, κάνοντας μάλιστα γνωστή τη μεταστροφή του με δύο λίβελους, το Κατά τῶν Φιλοσόφων και το Πρὸς Μουσώνιον.

Ωστόσο το κλίμα μισαλλοδοξίας και σκοταδισμού έμελλε να ενταθεί στη διάρκεια της βασιλείας του Δομιτιανού και τελικά ούτε ο Δίων μπόρεσε να μείνει αλώβητος μέσα στη δίνη της εποχής αυτής. Εξαιτίας της φιλίας του –όπως αναφέρει ο ίδιος–³ με κάποιον επιφανή Ρωμαίο που είχε θεωρηθεί εχθρός του αυτοκράτορα, ο Δίων καταδικάστηκε να ζήσει εξόριστος. Ωστόσο, η καταδίκη του ήταν σχετικά ήπια, καθώς του απαγορεύτηκε να κατοικήσει στη Ρώμη και την ιταλική χερσόνησο γενικότερα ή στη γενέτειρά του, την Προύσα, είχε όμως τη δυνατότητα να εγκατασταθεί σε όποιο άλλο μέρος της αυτοκρατορίας επιθυμούσε. Ο Δίων επέλεξε τον πλάνητα βίο, καθώς αυτό φαίνεται να τον είχε συμβουλεύσει το μαντείο των Δελφών, στο οποίο στράφηκε για καθοδήγηση.⁴ Φρόντισε μάλιστα να τονίσει την εικόνα του ως περιπλανώμενου φιλοσόφου, υιοθετώντας την εμφάνιση του κυνικού Διογένη: αν και θα πρέπει να εξακολουθούσε να λαμβάνει εισοδήματα από την έγγειο ιδιοκτησία του στην Προύσα, η οποία δεν απαλλοτριώθηκε,⁵ κυκλοφορούσε ντυμένος με κουρέλια, με κόμη και γενειάδα απεριποίητες, κρατώντας ένα ραβδί.⁶

Την περσόνα αυτή του ατημέλητου φιλοσόφου και ρήτορα τη διατήρησε και μετά το πέρας της εξορίας του, που συνέβη το 96, με τη δολοφονία του Δομιτιανού. Κυκλοφορούσε μάλιστα η φήμη ότι αμέσως μετά τη δολοφονία βρέθηκε σε ένα ρωμαϊκό στρατόπεδο, όπου ήταν έτοιμη να ξεσπάσει στάση. Ο Δίων απευθύνθηκε στους στρατιώτες και με μια λεκτική επίθεση κατά του νεκρού αυτοκράτορα κατάφερε να κατασιγάσει το μίσος των στρατιωτών και να τους ηρεμήσει.⁷ Η στενή του σχέση με το νέο αυτοκράτορα Νέρβα τού εξασφάλισε την επάνοδο στην προνομιούχο θέση που κατείχε πριν από την εξορία του. Ωστόσο, επέλεξε να μην επιστρέψει στη Ρώμη, αλλά να εγκατασταθεί μόνιμα στην Προύσα. Αναμείχθηκε μάλιστα έντονα στα κοινά της πόλης, αλλά και στην πολιτική άλλων πόλεων, είτε οικειοθελώς είτε κατόπιν αίτησής τους. Σε αντάλλαγμα, αρκετές από τις πόλεις αυτές τον έχρισαν πολίτη τους. Με τη μεσολάβησή του η Προύσα απέκτησε κάποια προνόμια, ιδιαίτερα την περίοδο του Τραϊανού, για τον οποίο ο Δίων συνέγραψε τους τέσσερις Βασιλικούς λόγους,⁸ με τους οποίους περιέγραφε τον ιδανικό μονάρχη σύμφωνα με τα πλατωνικά ιδεώδη. Λέγεται μάλιστα πως ο Τραϊανός, άνθρωπος των μαχών και όχι των γραμμάτων, ισχυριζόταν πως δεν καταλαβαίνει τίποτε από αυτά που έλεγε ο Δίων, όμως τον αγαπούσε όσο τον ίδιο του τον εαυτό.⁹ Πάντως η ανάμειξή του στα κοινά δεν τύχαινε πάντοτε της υποδοχής που θα της ταίριαζε από τους συμπατριώτες του. Φαίνεται πως σε αρκετές περιπτώσεις προκάλεσε αντιζηλίες ή και την παρέμβαση των αντιπάλων του προς τις ρωμαϊκές αρχές. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της μήνυσης που υποβλήθηκε εναντίον του από μερίδα πολιτών της Προύσας με επικεφαλής το Φλάβιο Άρχιππο και τον Κλαύδιο Εύμολπο, σύμφωνα με την οποία ο Δίων έχτισε ένα μνημείο με στοά, το οποίο είχε μάλλον ταφικό χαρακτήρα, για το γιο και τη γυναίκα του, που είχαν εντωμεταξύ πεθάνει. Οι μηνυτές τον κατηγορούσαν ότι αφενός κατασπατάλησε δημόσιο χρήμα (ενώ ο ίδιος αντέτεινε ότι ξόδεψε μόνο προσωπική του περιουσία) και ότι ανήγειρε και ανδριάντα του Τραϊανού πλάι στο ταφικό αυτό μνημείο, γεγονός που προφανώς θεωρούνταν κακός οιωνός για τον αυτοκράτορα.¹⁰ Το περιστατικό αυτό συνέβη την εποχή που ύπατος Βιθυνίας ήταν ο Πλίνιος ο Νεότερος (περίπου το 110), του οποίου η αλληλογραφία με τον αυτοκράτορα Τραϊανό έχει σωθεί σχεδόν ακέραιη. Ωστόσο η έκβαση της δικαστικής αυτής υπόθεσης δε μας είναι γνωστή. Η μαρτυρία όμως είναι σημαντική, αφού αποτελεί την τελευταία ιστορική μαρτυρία που αφορά το Δίωνα. Η χρονολογία του θανάτου του δε μας είναι γνωστή, τοποθετείται όμως μάλλον γύρω στο 120.

2. Έργο

Ο Δίων υπήρξε πρόδρομος της λεγόμενης Δεύτερης Σοφιστικής, με έργα κυρίως ρητορικά και φιλοσοφικά, αλλά και κάποια ιστορικά. Στα τελευταία, από τα οποία δε σώζεται κανένα, συγκαταλέγονται τα Γετικά, μια ιστορία των Γετών, του βαρβαρικού αυτού φύλου των παραδουνάβιων περιοχών, το οποίο ο Δίων ισχυριζόταν ότι είχε γράψει βασισμένος σε αυτοψία. Η Σούδα επίσης αποδίδει στο Δίωνα και μια οκτάτομη ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, αν και το έργο αυτό δεν είναι επιβεβαιωμένο. Μικρά αποσπάσματα από κάποιες πραγματείες του, σχετικά ασήμαντες ωστόσο, διασώζει ο Στοβαίος στο Florilegium. Από αυτά το πιο σημαντικό ανήκει σε έναν οικονομικό λόγο. Πέντε επιστολές που αποδίδονταν από αρχαίους συγγραφείς στο Δίωνα είναι μάλλον ψευδεπίγραφες. Το κυριότερο μέρος του έργου του που σώζεται αποτελείται από ένα σύνολο 80 λόγων.¹¹ Αρκετοί από τους λόγους αυτούς κυκλοφορούσαν εν είδει αναγνώσματος ή και σχολικού παραδείγματος ήδη στη Ρωμαϊκή περίοδο και έτσι κάποιος ή κάποιοι μεταγενέστερα τους μετέγραψαν και τους συγκέντρωσαν σε έναν τόμο.¹² Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν οι Βασίλειοι λόγοι, στους οποίους ήδη προαναφερθήκαμε, όπου εκθειάζεται ο ιδανικός μονάρχης, και ο Ὀλυμπιακός λόγος, ο οποίος πρέπει να συντάχθηκε το έτος 89 ή 101.¹³

Το έργο του Δίωνος διαπνέεται από μια αντίφαση: αφενός την εμμονή του με την κυνική φιλοσοφία, η οποία υποτίθεται ότι αποστρέφεται το δημόσιο βίο και τις υπερβολές ή την έλλειψη ηθικής του, και αφετέρου μια ρητορική διάθεση που μόνο από έναν άνθρωπο που νοιάζεται βαθιά για τα κοινά μπορεί να προέλθει. Πράγματι, ο Δίων, πρόδρομος του Αίλιου Αριστείδη και άλλων συγγραφέων και ρητόρων του 2ου αιώνα, κατόρθωσε να δημιουργήσει μια υπέρβαση, συνδέοντας τις δύο αυτές στάσεις ζωής.

Ωστόσο, σε πρώτη ανάγνωση η υπέρβαση αυτή μπορεί να φαίνεται στους σύγχρονους αναγνώστες απλώς υποκρισία. Θα πρέπει κανείς να φθάσει βαθιά στην ψυχοσύνθεση του Δίωνος, αλλά και στην κοινωνική πραγματικότητα που βίωνε, για να ανιχνεύσει τους λόγους που οδήγησαν σε αυτή τη συμπεριφορά και να αντιληφθεί τη μεγάλη του ανάγκη για γεφύρωμα των αντιθέσεων, σε μια εποχή που οι έριδες (μεταξύ πόλεων ή πολιτών) είχαν αρχίσει να φουντώνουν. Ακόμα και η επίθεσή του προς τον Πλάτωνα γίνεται με τέτοιο τρόπο ώστε να δίνεται απλώς μια νέα ερμηνεία του μεγάλου φιλοσόφου, σύμφωνη με τις ηθικές και κοινωνικές επιταγές της εποχής, παρά μια συλλήβδην απόρριψη του έργου του.

Ο Δίων ήταν σύγχρονος και με τον Πλούταρχο και σε κάποιες περιπτώσεις βλέπουμε ότι καταπιάνονται και οι δύο με παρόμοια θέματα. Ωστόσο, ενώ ο Πλούταρχος ενδιαφερόταν αποκλειστικά για την προσωπική ηθική, για τη βελτίωση του ατόμου με βάση τις πανανθρώπινες αξίες, ο Δίων φαίνεται ότι ασχολείται περισσότερο με τις αξίες όπως αυτές εμφανίζονται και εφαρμόζονται στο κοινωνικό και πολιτικό πεδίο. Στην ουσία, έχουμε την αίσθηση ότι ο Δίων ποτέ –ακόμα και όταν φιλοσοφεί– δεν αποποιείται την ιδιότητα του ρήτορα. Τα λεγόμενά του απευθύνονται πάντοτε σε ένα κοινό και διαπνέονται από ρητορική διάθεση. Είναι μάλιστα εμφανές, από το ύφος αλλά και από την επιλογή των λέξεων, ότι οι λόγοι του δε γράφονταν για να διαβαστούν, αλλά για να ακουστούν μεγαλόφωνα.

Ένα από τα στοιχεία που προσδίδει στο έργο του ιδιαίτερη γλαφυρότητα, και ίσως σε αυτό να οφείλεται εν μέρει και η προσωνυμία «χρυσόστομος» που του δόθηκε μεταγενέστερα, είναι το ότι συχνά διανθίζει τους λόγους του με ανεκδοτολογικού-παροιμιακού χαρακτήρα ιστορίες, ακόμα και με αληθινά περιστατικά, συχνά βιογραφικά, εξιστορούμενα όμως με τέτοιο τρόπο ώστε να αποκτούν μυθιστορηματική χροιά. Με τον τρόπο αυτό καταφέρνει να κερδίσει το ενδιαφέρον των ακροατών και να κάνει πιο αξιομνημόνευτο το κεντρικό νόημα της ομιλίας του. Έτσι, για παράδειγμα, στον Εὐβοϊκό¹⁴ του εξιστορεί πώς ο ίδιος ναυάγησε κάποτε στην Εύβοια και ποιες περιπέτειες του έτυχαν εκεί, έτσι ώστε να μπορέσει στη συνέχεια, με βιωματικό πια τρόπο, να καυτηριάσει κοινωνικά ζητήματα, όπως η εργασία και η κοινωνική ηθική. Σε άλλη πάλι περίπτωση, στον Τρωικό λόγο,¹⁵ αναπλάθει στην ουσία το μύθο της Τρωικής εκστρατείας για να τον συναρμόσει με την επιχειρηματολογία του. Περιστατικά ή πρόσωπα του Τρωϊκού κύκλου βρέθηκαν στο επίκεντρο και άλλων λόγων του, καθώς προφανώς αποτελούσαν κοινούς τόπους για το πεπαιδευμένο κοινό στο οποίο απευθυνόταν.

Σε γενικές γραμμές μπορούμε να διακρίνουμε τα έργα του Δίωνος σε φιλοσοφικού, αυτοβιογραφικού ή πολιτικού χαρακτήρα. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν λόγοι όπως οι Περὶ πλεονεξίας, Περὶ Εὐδαιμονίας, Ὃτι εὐδαίμων ὁ σοφὸς, Περὶ πίστεως, Περὶ Ἀπιστίας κ.ά. Στα έργα αυτά ο Δίων αναλύει τις έννοιες τις οποίες προσεγγίζει και προσπαθεί μέσα από το πρίσμα τους να διακρίνει το αγαθό για τον άνθρωπο. Τα αυτοβιογραφικά του έργα από την άλλη πλευρά αποσκοπούν στο να σκιαγραφήσουν πτυχές της πολιτικής κυρίως ζωής του, είτε για να ευχαριστήσει για τις τιμές που του δόθηκαν είτε για να εκφράσει την οργή του για ταλαιπωρίες στις οποίες υποβλήθηκε από την αυτοκρατορική εξουσία ή τους συμπολίτες του. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν έργα όπως Ἐν Ἀθήναις περὶ φυγῆς, Περὶ τῆς αὑτοῦ φιληκοΐας, Περὶ ἀναχωρήσεως, Φιλοφρονητικὸς πρὸς τὴν πατρίδα εἰσηγουμένην αὑτῷ τιμὰς, Πρὸ τοῦ φιλοσοφεῖν ἐν τῇ πατρίδι, Δημηγορία ἐν τῇ πατρίδι. Τέλος, το μεγαλύτερο ίσως μέρος των λόγων του με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, έμμεσα ή άμεσα, αφορά την ορθή πολιτική στάση και την ένταξη του πολίτη στην κοινωνία του ή τις σχέσεις μεταξύ πόλεων.

Εκτός από τους λόγους που άπτονταν της πολιτικής θεωρίας, όπως το Περὶ βασιλείας καὶ τυραννίδος ή το Περὶ τοῦ βουλεύεσθαι, ο Δίων έγραψε και παραινετικούς λόγους προς συγκεκριμένες πόλεις για ζητήματα που τις απασχολούσαν. Κορυφαίοι μεταξύ αυτών ήταν οι Πρὸς Νικομηδεῖς περί ὁμονοίας τῆς πρὸς Νικαεῖς, Περὶ ὁμονοίας ἐν Νικαίᾳ πεπαυμένης τῆς στάσεως, Ἐν τῇ πατρίδι περὶ τῆς πρὸς Ἀπαμεῖς ὁμονοίας και Πρὸς Ἀπαμεῖς περί ὁμονοίας. Μέσα από τους τέσσερις αυτούς λόγους –καθώς και σε άλλα σημεία του έργου του– διαφαίνεται το ενδιαφέρον του για την κατάπαυση της διχόνοιας και του ανταγωνισμού μεταξύ πόλεων, κυρίως με αφορμή τα αυτοκρατορικά προνόμια και τη θέσπιση της αυτοκρατορικής λατρείας. Το φαινόμενο αυτό αποτελούσε πληγή τόσο για τα δημόσια οικονομικά όσο και για τις σχέσεις των πόλεων μεταξύ τους και απασχόλησε και άλλους συγγραφείς της εποχής.

Μέσα από τα έργα του επίσης διακρίνεται μια ανάμεικτη προσπάθεια από τη μια μεριά να εξευμενίσει, αν όχι να κολακέψει, τη Ρώμη, αναγνωρίζοντας το γεγονός ότι αποτελούσε πλέον την κοσμοκράτειρα δύναμη, αφετέρου όμως να ενισχύσει τις ελληνικές αξίες και να αποτρέψει το μιμητισμό των ρωμαϊκών ηθών και εθίμων. Μεταξύ των συμπεριφορών που στηλιτεύει είναι η μίμηση της ρωμαϊκής περιβολής,¹⁶ η ομοφυλοφιλική συμπεριφορά,¹⁷ αλλά και η τάση των ελληνικών πόλεων να αναζητούν διαιτησία για τις μεταξύ τους έριδες στη ρωμαϊκή αρχή, γεγονός που ισχυροποιεί τη δεύτερη και αποδυναμώνει τις πρώτες.

3. Αποτίμηση του έργου και της προσωπικότητας του Δίωνος

Ο Δίων υπήρξε αναμφίβολα πολυγραφότατος. Πίστευε ακράδαντα στη σημασία της επικοινωνίας, ιδιαίτερα στο πλαίσιο της πολιτικής κοινωνίας, και έτσι έπλαθε λόγους ακόμη και για θέματα υποδεέστερα ή και φαινομενικά φαιδρά (όπως η εμφάνιση ή τα μαλλιά). Η γλαφυρότητα του ύφους του και η ρητορική του ευφράδεια του χάρισαν την προσωνυμία χρυσόστομος, κυρίως από τους μεταγενέστερους βυζαντινούς συγγραφείς. Ωστόσο, από τα έργα του λείπει η οξύτητα και η διεισδυτικότητα που θα μπορούσε να τους προσδώσει πραγματικά διαχρονικό χαρακτήρα. Η προσπάθειά του να γεφυρώσει εκ διαμέτρου διαφορετικές απόψεις κάνει τους λόγους του να ηχούν μερικές φορές «τεχνητοί», καθώς η πολεμική του εξαντλείται συχνά σε ρητορικά σχήματα και δεν αποτελεί τομή ως το βάθος των πραγμάτων.

Σε μια τελική ανάλυση, η ανάγνωση των έργων του Δίωνος αποτελεί εξαιρετική ιστορική πηγή, όχι τόσο για τη φιλοσοφική ή τη ρητορική δεινότητα του συγγραφέα όσο για τον τρόπο με τον οποίο η ελίτ των επαρχιακών πόλεων της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας συνδιαλεγόταν με την εξουσία, αντιλαμβανόταν το ρόλο της και προσπαθούσε να διατηρήσει τη θέση της ή να κατασκευάσει μια νέα θέση. Η αίσθηση της πνευματικής ανωτερότητας, αλλά συνάμα και της πολιτικής αδυναμίας, είναι εμφανής.