1. Βιογραφικά στοιχεία
Ο Π. Λικίνιος Βαλεριανός γεννήθηκε την τελευταία δεκαετία του 2ου αι. μ.Χ.1 και ήταν γόνος παλιάς συγκλητικής οικογένειας, για την οποία δεν υπάρχει κανένα άλλο στοιχείο πλην της ετρουσκικής καταγωγής της.2 Παντρεύτηκε την Εγνατία Μαρινιάνα,3 με την οποία απέκτησε τον Π. Λικίνιο Εγνάτιο Γαλλιηνό. Μετά το θάνατό της (λίγο πριν από το 253) ξαναπαντρεύτηκε και απέκτησε το Λικίνιο Βαλεριανό Β΄. Το όνομα της δεύτερης συζύγου του μας είναι άγνωστο.
Ο Βαλεριανός υπήρξε ένα από τα πιο αξιοσέβαστα μέλη της συγκλήτου προτού ανακηρυχθεί αυτοκράτορας από το στράτευμα. Ως αυτοκράτορας έκοψε πληθωριστικό νόμισμα για να αντιμετωπίσει τη δυσχερή οικονομική κατάσταση του κράτους, με την οποία σχετίζεται και ο διωγμός των χριστιανών. Εκστράτευσε ακόμα εναντίον των Περσών, που απειλούσαν το ανατολικό σύνορο και τη Μικρά Ασία, συνελήφθη όμως και βρήκε τραγικό θάνατο το 260.
2. Ο Βαλεριανός στη Δύση
Στις πηγές εμφανίζεται για πρώτη φορά το 238, ως επικεφαλής της συγκλήτου (princeps senatus), όταν η τελευταία πρόσφερε τη στήριξή της στο Γορδιανό, ο οποίος είχε εκθρονίσει το Μαξιμίνο Θράκα.4 Τη θέση αυτή κατείχε μέχρι το 251. Στις 27 Οκτωβρίου αυτού του έτους ο αυτοκράτορας Δέκιος τον ανακήρυξε τιμητή ύστερα από πρόταση της συγκλήτου, αξίωμα που ο ίδιος αρνήθηκε από μετριοφροσύνη.5 Όχι πολύ αργότερα ανέλαβε τη διοίκηση των στρατευμάτων στη Ραιτία και στο Νωρικό, αφού διατάχθηκε το 253 από τον αυτοκράτορα Τρεβωνιανό Γάλλο να μεταφέρει δυνάμεις από τη Γαλατία και τη Γερμανία στην Ιταλία για να αντιμετωπίσει το διεκδικητή του θρόνου Αιμιλιανό. Όμως προτού επέμβει, τα αυτοκρατορικά στρατεύματα θανάτωσαν τον αυτοκράτορα και ενώθηκαν με αυτά του Αιμιλιανού. Με το άκουσμα του θανάτου του νόμιμου αυτοκράτορα ο στρατός του Βαλεριανού τον ανακήρυξε αυτοκράτορα. Με την είσοδό του στην Ιταλία τα αντίπαλα στρατεύματα σκότωσαν τον Αιμιλιανό και αποδέχθηκαν την εξουσία του Βαλεριανού, κάτι που έκανε και η σύγκλητος με την είσοδό του στη Ρώμη.6 Αποσκοπώντας στην καλύτερη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας, ο Βαλεριανός πρότεινε το 253 ως συναυτοκράτορα το γιο του Γαλλιηνό, πρόταση που έγινε αποδεκτή από τη σύγκλητο.7
3. Ο Βαλεριανός στην Ανατολή
Εν τω μεταξύ οι Γότθοι και οι σύμμαχοί τους Βόρανοι συνέχιζαν τις επιδρομές στη Μικρά Ασία σε όλη τη διάρκεια της βασιλείας του, καταλαμβάνοντας και λεηλατώντας πόλεις κατά μήκος των βόρειων και δυτικών παραλίων, ενώ στο εσωτερικό έφτασαν μέχρι τη βόρεια Καππαδοκία και τη Γαλατία.8 Τη μεγαλύτερη όμως απειλή αποτελούσαν οι περσικές επιδρομές υπό το Σαπώρ Α΄, οι οποίες είχαν ξεκινήσει ένα χρόνο προτού ανέβει στο θρόνο. Ο Βαλεριανός εκστράτευσε εναντίον τους από το 253/254 έως το 256. Στην πορεία του προς τη Συρία θυσίασε στον Ασκληπιό των Αιγεών της Κιλικίας, ενώ εκείνη την περίοδο θα πρέπει να χρονολογηθεί και η δωρεά προς την πόλη Μόψο της ίδιας περιοχής για την κατασκευή γέφυρας στον ποταμό Πύραμο, από όπου μάλλον πέρασαν οι άντρες του.9
Η εκστρατεία στέφθηκε με επιτυχία, όμως με την επιστροφή του Βαλεριανού στη Ρώμη ο Σαπώρ Α΄ επανήλθε δριμύτερος, πολιόρκησε και ίσως κατέλαβε την Αντιόχεια της Συρίας πιθανόν προς τα τέλη του 256. Οι εξελίξεις αυτές ανάγκασαν το Βαλεριανό να μεταφέρει το επόμενο έτος πολλά στρατεύματα από τη Δύση στην Ανατολή, στα οποία προστέθηκαν δυνάμεις από όλη σχεδόν τη Μικρά Ασία, δημιουργώντας στρατό 70.000 ανδρών.10 Με την επιχείρηση αυτή κατόρθωσε όχι μόνο να απομακρύνει τους Πέρσες από τη Συρία, αλλά και να προωθηθεί προς τα Σαμόσατα, ελέγχοντας έτσι το σύνορο του Ευφράτη και το δρόμο προς την Έδεσσα της Συρίας. Αυτές τις επιτυχίες προπαγανδίζουν οι φράσεις RESTITUT ORIENTIS (αποκαταστάτης της Ανατολής) και VICTORIA PART (παρθική νίκη) πάνω στα νομίσματα που έκοψε. Η ολιγωρία όμως και η διστακτικότητά του, καθώς και η εξασθένηση του στρατεύματος λόγω επιδημίας, δεν του επέτρεψαν να εκμεταλλευτεί την περσική οπισθοχώρηση.
Έτσι, ο Σαπώρ Α΄ επέστρεψε και κατέλαβε το 259 έπειτα από προδοσία την Αντιόχεια, τη λεηλάτησε και την παρέδωσε στις φλόγες.11 Στη συνέχεια κατευθύνθηκε προς την Έδεσσα, αναγκάζοντας το Βαλεριανό να σπεύσει προς υπεράσπισή της. Η εξασθένηση όμως του στρατεύματος ανάγκασε το Βαλεριανό να προχωρήσει σε διαπραγματεύσεις. Ο Σαπώρ Α΄ κατόρθωσε να τον συλλάβει με δόλο το 260,12 ίσως κατόπιν συνωμοσίας του Μακριανού Α΄, ο οποίος ήταν υπεύθυνος για τα χρήματα και τα τρόφιμα της εκστρατείας.
Σύμφωνα με άλλη μαρτυρία, η ευθύνη του τελευταίου έγκειται στο ότι αρνήθηκε να διαπραγματευτεί την απελευθέρωση του αυτοκράτορα, αποβλέποντας στο σφετερισμό του θρόνου από τους γιους του, κάτι που πέτυχε προσωρινά. Ο Μακριανός Α΄ και ο επικεφαλής της αυτοκρατορικής φρουράς Βαλλίστας ήταν αυτοί που κατόρθωσαν να αναδιοργανώσουν το στράτευμα και μαζί με τον Οδαίναθο, βασιλιά της Παλμύρας, να προστατεύσουν τη Συρία και τη Μικρά Ασία από τις περσικές επιδρομές. Ο Βαλεριανός ταπεινώθηκε από το Σαπώρ Α΄, ο οποίος τον χρησιμοποιούσε ως υποπόδιο όταν ήθελε να ιππεύσει. Πέθανε τον ίδιο χρόνο, όταν ο Πέρσης βασιλιάς τον έγδαρε ζωντανό.13
4. Οικονομική και θρησκευτική πολιτική
Με το Βαλεριανό άρχισε η νομισματική κρίση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η ανάγκη για κάλυψη των αναγκών του στρατού οδήγησε στην κοπή πληθωριστικού νομίσματος και στη δημιουργία νέων νομισματοκοπείων, ανάμεσά τους και αυτού της Κυζίκου.14 Με την κρίση επίσης σχετίζεται και ο διωγμός των χριστιανών. Συγκεκριμένα ο διωγμός ξεκίνησε στα τέλη Ιουλίου-αρχές Αυγούστου του 257 και τελείωσε με τη σύλληψη και το θάνατο του Βαλεριανού το 260. Στην Ανατολή συνεχίστηκε για έναν ακόμα χρόνο από το σφετεριστή Μακριανό Α΄ και τους γιους του.
Τα αίτια του διωγμού ήταν:15 α) οι αποτυχίες στο ανατολικό μέτωπο (ο Σαπώρ Α΄ είχε καταλάβει την Αντιόχεια της Συρίας), β) η ανάγκη για ενότητα στην αυτοκρατορία – κατά το Βαλεριανό η έλλειψη ενότητας οφειλόταν στους χριστιανούς, γ) η οικονομική κρίση, όπως προαναφέρθηκε, για την αντιμετώπιση της οποίας προκρίθηκε ως μέτρο και η δήμευση των περιουσιών των χριστιανών, δ) η ανάγκη των αυτοκρατόρων του 3ου αι. μ.Χ. για αναγνώριση της εξουσίας τους, εξουσία που αμφισβητούσαν συχνά οι σφετεριστές – την αναγνώριση επιδίωξαν μέσω της επιβολής της λατρείας τους, την οποία αρνούνταν οι χριστιανοί. Μετά το θάνατο του Βαλεριανού ο Γαλλιηνός εφάρμοσε στη Δύση, όπως και στην Ανατολή μετά το θάνατο του Μακριανού Α΄ και των γιων του, μια διαμετρικά αντίθετη τακτική απέναντι στους χριστιανούς, συνέχισε όμως την οικονομική πολιτική του πατέρα του, κάτι που είχε καταστροφικές συνέπειες στη συνέχεια και για τη Μικρά Ασία.
5. Αποτίμηση
Η αντιμετώπιση του Βαλεριανού από την αρχαία γραμματεία είναι αντιφατική. Στον αποσπασματικά δοσμένο βίο του στην Ιστορία των Αυγούστων (Historia Augusta) εγκωμιάζεται ως μέλος της συγκλήτου. Αντίθετα οι χριστιανοί συγγραφείς τον κατηγορούν για το διωγμό των ομοθρήσκων τους και θεωρούν τον τραγικό του θάνατο θεία δίκη.16 Η σύγχρονη βιβλιογραφία ασχολείται κυρίως με τα χρονολογικά προβλήματα της περιόδου και με την ανασύνθεση του βίου του· ακόμα, εστιάζει περισσότερο στην περιγραφή των γεγονότων παρά στην αποτίμηση της βασιλείας και της προσωπικότητάς του.
Πάντως, όσο και αν ο βίος του είναι ένα κατασκεύασμα, φαίνεται ότι όντως ο Βαλεριανός ήταν ένα πολύ ικανό και γι’ αυτό σεβαστό μέλος της συγκλήτου. Έτσι δικαιολογείται άλλωστε το ότι υπήρξε επί τόσα χρόνια επικεφαλής της. Για αυτούς τους λόγους και για τις στρατιωτικές του ικανότητες έγινε αμέσως αποδεκτός ως αυτοκράτορας και από το στρατό και από τη σύγκλητο. Επιπροσθέτως, υπάρχουν κάποια στοιχεία, όπως η δωρεά του στην κιλικική Μόψο, οι γιορτές προς τιμήν του17 και το γεγονός ότι επί Βαλεριανού/Γαλλιηνού αποδίδονται, διατηρούνται ή επανακτώνται οι περισσότερες νεωκορίες από πόλεις της Μικράς Ασίας μετά την περίοδο του Καρακάλλα,18 τα οποία δείχνουν το ενδιαφέρον του για την περιοχή. Ωστόσο, αυτά δεν επαρκούν για να έχουμε μια ικανοποιητική εικόνα. Η πληθωρική παρουσία του γιου του τον επισκίασε. Θα μπορούσε ίσως να ισχυριστεί κανείς πως το μόνο στην ουσία που άφησε πίσω του ο Βαλεριανός –εκτός από τον τραγικό του θάνατο, που προξένησε πολλά προβλήματα στη Μικρά Ασία– ήταν ο Γαλλιηνός.
1. Στη SHA, Val. 5, αναφέρεται ότι ήταν εξήντα χρόνων όταν έγινε αυτοκράτορας. Ωστόσο, λόγω των προβλημάτων της πηγής, δε θα πρέπει να πάρουμε κατά γράμμα την πληροφορία για το στρογγυλό αυτό νούμερο. 3. Γόνος συγκλητικής οικογένειας. Θεοποιήθηκε το 253/4. PIR IΙΙ E39· Felleti Maj, B.M., Iconografia romana imperiale da Severo Alessandro a M. Aurelio Carino (Roma 1958), σελ. 219. Λατρευόταν μαζί με το Δία στην κώμη των Αστρηνών στην Ισαυρία, Bean, G. - Mitford, T.B., Sites old and new in Rough Cilicia (TAM Ergänzungsband 3, Wien 1970), σελ. 132-133, αρ. 126. 4. SHA, Gord. 9.7-8· Ζώσιμ. 1.14. 5. Η τιμή αυτή δεν είναι μάλλον τίποτε περισσότερο από επαναλαμβανόμενο συγγραφικό μοτίβο της Ιστορίας των Αυγούστων (Historia Augusta), Syme, R., Emperors and Biography. Studies in the Historia Augusta (Oxford 1971), σελ. 215. 6. Ζώσιμ. 1.28-1.29· Ορόσιος 7.22.1· Ευτρόπιος 9.7· Aur. Vict., Caes. 32. 8. Salamon, M., “The Chronology of Gothic incursions into Asia Minor in the third cent. A.D.”, Eos 59 (1971), σελ. 109-139. 9. Weiss, P., “Ein Altar für Gordian III, die älteren Gordianae und die Severer aus Aigeai (Kilikien)”, Chiron 12 (1982), σελ. 198-199· Pekary, T., “Kaiser Valerians Brückenbau bei Mopsos in Kilikien”, Bonner Historia-Augusta-Colloquium 1964/1965 (Antiquitas 4.3, Bonn 1966), σελ. 139-141. 10. Res gestae divi Saporis 23-24. 11. Ζώσιμ. 1.36· Downey, G., A History of Antioch (Princeton 1961), σελ. 255, 587-595. 12. Res gestae divi Saporis 24-25· Ζωναρ. 12, 23. 13. Λακτάντιος, De mort. 5. 14. Callu, J.-P., La politique monetaire des empereurs romains de 238 a 311 (Paris 1969), σελ. 478-482· De Blois, L., The Policy of the Emperor Gallienus (Leiden 1977), σελ. 14, 87-91. Για το νομισματοκοπείο της Κυζίκου βλ. Carson, R.A.G., “The Hama Hoard and the Eastern Mints of Valerian and Gallienus”, Berytus 17 (1968), σελ. 123-142· Elks, K.J.J., “The Eastern Mints of Valerian and Gallienus. The Evidence of Two New Hoards from Western Turkey”, NumChron 15 (1975), σελ. 91-109· Besly, E. - Bland, R., The Cunetio Treasure: Roman Coinage of the Third Century A.D. (London 1983), σελ. 40-41. 15. Sage, M.M., “The persecution of Valerian and the Peace of Gallienus”, WS 12 (1983), σελ. 137-159. 16. Λακτάντιος, De mort. 5· Ορόσιος 7.22. Παλαιότερα μάλιστα υποστηριζόταν ότι η αποσπασματική απόδοση του βίου του οφείλεται στους χριστιανούς, άποψη που έχει πλέον απορριφθεί, Syme, R., Emperors and Biography. Studies in the Historia Augusta (Oxford 1971), σελ. 199 κ.ε. 17. Βαλεριάνιοι/Γαλλιηνοί, Σεβήριοι Διονυσιακοί αγώνες στη Νίκαια, Waddington, W.H. - Babelon, E. - Reinach, T., Recueil general des monnaies grecques d’Asie Mineure I.3 (Paris 1904-1912), σελ. 508, αρ. 854. 18. Πρβ. Price, S.R.F., Rituals and Power: the Roman Imperial Cult in Asia Minor (Cambridge 1984). |
|
|