Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Η επαρχία Aρμενίας I κατά την Πρωτοβυζαντινή περίοδο

Κατά την Πρωτοβυζαντινή περίοδο η Αρμενία I περιλάμβανε τις πόλεις Σεβάστεια, Νικόπολη, Κολώνεια, Σάταλα, Σεβαστούπολη και συνόρευε βόρεια με την επαρχία του Πολεμωνιακού Πόντου. Με τη μορφή αυτή εμφανίζεται η επαρχία της Αρμενίας Ι στον Συνέκδημο,¹ ωστόσο στις notitiae episcopatuum καταγράφεται ως Αρμενία ΙΙ, σύμφωνα με την μεταρρύθμιση του Μαυρίκιου.² Υπαγόταν μέχρι το 536 μαζί με άλλες επαρχίες³ στη διοίκηση Πόντου (dioecesis Pontica), η οποία είχε επικεφαλής τον vicarius dioeceseos Ponticae, από τη συγκλητική τάξη των viri spectabilis. Με τη σειρά της η διοίκηση του Πόντου υπαγόταν στην αχανή υπαρχία Ανατολής (praefectura praetorio per Orientem) με επικεφαλής τον praefectus praetorio per Orientem, που ανήκε στη συγκλητική τάξη των viri illustris.⁴ H πολιτική διοίκηση της επαρχίας Αρμενίας Ι τελούσε υπό τον praeses.

2. Μεταβολές στο διοικητικό σύστημα επί Ιουστινιανού

Το 536 ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός (527-565) με τη Νεαρά 31 αναδιοργάνωσε άρδην το διοικητικό σύστημα της Αρμενίας και δημιούργησε τέσσερις αρμενικές επαρχίες δίνοντάς τους αριθμούς από το ένα μέχρι το τέσσερα. Το μέτρο αποσκοπούσε στην ενίσχυση του ανατολικού συνόρου. Η ιουστινιάνεια επαρχία Αρμενίας Ι ήταν μια νέα διοικητική περιφέρεια στα βόρεια της αρχικής Αρμενίας Ι, η οποία πλέον μετονομάστηκε σε Αρμενία ΙΙ. Η ιουστινιάνεια Αρμενία Ι κατελάμβανε το βόρειο τμήμα των εδαφών της παλαιάς Αρμενίας Ι και ένα μέρος της επαρχίας του Πολεμωνιακού Πόντου. Είχε πρωτεύουσα την Ιουστινιανούπολη, την αρχαία πόλη με το αρμενικό όνομα Βαζανίς, την οποία ο αυτοκράτωρ Λέων Α' (457-474) είχε μετονομάσει σε Λεοντόπολη.⁵ Επικεφαλής της επαρχίας ήταν ένας ανθύπατος από τη συγκλητική τάξη των viri spectabilis και πρώτος αξιωματούχος ορίστηκε ο Ακάκιος. Στη νέα επαρχία Αρμενίας Ι υπάγονταν οι πόλεις Θεοδοσιούπολη, Σάταλα, Νικόπολη και Κολώνεια, τις οποίες έλαβε από την παλαιά Αρμενία I, καθώς και η Τραπεζούντα και η Κερασούντα από την επαρχία του Πολεμωνιακού Πόντου.⁶ Η ιουστινιάνεια αρίθμηση των αρμενικών επαρχιών Ι-ΙV υιοθετήθηκε στις αρμενικές πηγές.⁷

Το 591 ο αυτοκράτορας Μαυρίκιος προχώρησε σε νέα μεταρρύθμιση. Η ιουστινιάνεια Αρμενία Ι μετονομάζεται σε Αρμενία ΙΙΙ, ενώ η νέα Αρμενία Ι αντιστοιχεί στα εδάφη της παλαιάς, προῑουστινιάνειας Αρμενίας ΙΙ, με πρωτεύουσα τη Μελιτηνή.⁸

3. Κατάργηση της Αρμενίας Ι

Με την εισαγωγή του συστήματος των θεμάτων για τη διοίκηση των επαρχιών τον 7ο αιώνα, η επαρχία Αρμενίας I παύει να υφίσταται ως διοικητική περιφέρεια, καθώς στην περιοχή αυτή ιδρύεται το θέμα των Αρμενιάκων (πρώτη γνωστή μνεία στρατηγού το 667) και κατόπιν τα θέματα Χαρσιανών και Κολωνείας. Ως γεωγραφικός όρος, ωστόσο, η ονομασία Αρμενία I απαντάται σε σφραγίδες κομμερκιαρίων·⁹ κατά πάσα πιθανότητα αναφέρεται στην περιοχή που υπήρξε η Αρμενία Ι μετά τη μεταρρύθμιση του Μαυρίκιου (με πρωτεύουσα τη Μελιτηνή) κι όχι στην περιοχή της παλαιάς, προ-ιουστινιάνειας Αρμενίας Ι (με πρωτεύουσα τη Σεβάστεια). Η ύπαρξη τέτοιων σφραγίδων υποδηλώνει ζωηρή εμπορική δραστηριότητα στην περιοχή.

1. Συνέκδημος Ιεροκλέους, Honigmann, E. (ed.) Le synekdèmos d'Hiéroclès et I'opuscule géographique de Georges de Chypre. Texte, introduction, commentaire et cartes, (Bruxelles 1939), 702,9-703,5. Πρβλ. Ramsay, W.M., The Historical Geography of Asia Minor (London 1890), σελ. 325.

2. Βλ. Γυφτοπούλου, Σ. «Πολεμωνιακός Πόντος - Λαζική: οι εκκλησιαστικές έδρες, οι εκκλησιαστικές επαρχίες», Ιστορικογεωγραφικά 10 (2003/4), σελ. 111.

3. Πρόκειται για τις επαρχίες Βιθυνίας, Γαλατίας, Ονωριάδος, Γαλατίας Σαλουταρίας, Καππαδοκίας Α΄ και Β΄, Ελενοπόντου, Πόντου Πολεμωνιακού και Αρμενίας Β΄: Notitia Dignitatum accedunt Notitia Urbis Constantinopolitanae et latercula Provinciarum, ed. Seeck, Ο. (Frankfurt 1876, ανατύπ. 1962), Or. XXV, 3-13.

4. Notitia Dignitatum accedunt Notitia Urbis Constantinopolitanae et latercula Provinciarum, ed. Seeck, Ο. (Frankfurt 1876, ανατυπ. 1962), Or. II, 49. Or. XXV, 12, 24.

5. Jones, A.H.M., The Cities of the Eastern Roman Provinces (Oxford 1971), σελ. 224.

6. Stein, E., Histoire du Bas-Empire. II (Paris-Bruxelles-Amsterdam 1949), σελ. 750.

7. Paulys Realenzyklopädie der classischen Altertumswissenschaft, ΙΙ.1, (Stuttgart 1895), 1185.

8. Γυφτοπούλου, Σ. «Πολεμωνιακός Πόντος - Λαζική: οι εκκλησιαστικές έδρες, οι εκκλησιαστικές επαρχίες», Ιστορικογεωγραφικά 10 (2003/4), σελ. 138.

9. McGeer, E. – Nesbitt, J. – Oikonomides, N. (eds), Catalogue of the Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and at the Fogg Museum of Art, 4 (Washington D.C. 2001), 74.1, 74.2, 74.3.