1. Ιστορικό και εκδόσεις

Ένα από τα σημαντικότερα και πιο διαδεδομένα αστρονομικά έργα του 14ου αιώνα γράφτηκε από τον ιατρό και λόγιο Γεώργιο Χρυσοκόκκη. Πρόκειται για το Εξήγησις εις την Σύνταξιν των Περσών, όπως είναι γνωστό. Ο πλήρης τίτλος του, όπως καταγράφεται συνήθως, είναι Γεωργίου ιατρού του Χρυσοκόκκη, εξήγησις εις την των Περσών Σύνταξιν, εκτεθείσα προς τον αυτού αδελφόν Ιωάννην τον Χαρσιανίτην. Ο Ιωάννης Χαρσιανίτης ήταν ο ιδρυτής της μονής Χαρσιανίτου, στην Κωνσταντινούπολη, και φαίνεται ότι διατηρούσε άριστες σχέσεις με τον Χρυσοκόκκη.

Η Εξήγησις εις την Σύνταξιν των Περσών, που γράφτηκε το 1347, γνώρισε μεγάλη διάδοση τόσο στην επικράτεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, κυρίως στην Κωνσταντινούπολη, όσο και στη Δύση, ενώ συνέχισε να αντιγράφεται για πολύ μεγάλο διάστημα μετά την κατάκτηση από τους Οθωμανούς (ειδικά στον ελληνικό χώρο η αντιγραφή του γινόταν μέχρι και το 19ο αιώνα). Αυτό μαρτυρούν τα πολλαπλά αντίτυπά του, που σώζονται σε δεκάδες χειρόγραφα. Ωστόσο, λίγα διασώζουν το κείμενο στην πλήρη μορφή του. Ένα εξ αυτών είναι ο παρισινός κώδικας 2461 της Nationale, ο οποίος περιέχει το πλήρες κείμενο και τους αστρονομικούς πίνακες του Χρυσοκόκκη και αντιγράφηκε το 15ο αιώνα, όπως και δύο κώδικες της Μαρκιανής Βιβιοθήκης, ο ένας εξ αυτών (cod.marc.gr 327) με κτητορικό σημείωμα του καρδινάλιου Βησσαρίωνα.¹ Άλλα γνωστά χειρόγραφα, ημιτελή όμως από τη στιγμή που λείπει ο πρόλογος, βρίσκονται στο Μετόχι του Πανάγιου Τάφου (κώδ. 700 από το 15ο αιώνα), στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη (cod.marc.gr VI.9)² ή στη μονή Διονυσίου του Αγίου Όρους (κώδ. 324).³

Το έργο δεν έχει εκδοθεί ακόμη στην ολοκληρωμένη μορφή του. Μόνο ο πρόλογος έχει εκδοθεί το 1645 στο Παρίσι από τον Ismael Boulliau, Γάλλο μαθηματικό και αστρονόμο (1605-1694),⁴ για πρώτη φορά, και για δεύτερη, μαζί με τα πρώτα κεφάλαια, από το H. Usener το 1912-1913.⁵ Ο πρόλογος έχει επίσης εκδοθεί από το Σπυρίδωνα Λάμπρου το 1921⁶ ενώ χωριστά έχουν εκδοθεί οι πίνακες από τον P. Kunitzsch.⁷ Ορισμένα άλλα κεφάλαια έχουν σχολιαστεί από το Philippe Dachy, ο οποίος στηρίχθηκε στον κώδικα Vat.gr. 210.⁸

Ο λόγος, για τον οποίο η έκδοση της Εξηγήσεως έχει καθυστερήσει σε σχέση με άλλα έργα της ίδιας περιόδου και φαίνεται τόσο κοπιώδης, είναι ο μεγάλος αριθμός χειρογράφων που σώζονται, τουλάχιστον τριάντα σύμφωνα με την τελευταία καταμέτρηση, χωρίς να είναι σίγουρο ότι δε θα ταυτιστούν και άλλα· ιδιαίτερα από τη στιγμή που το έργο πιστώνεται σε αρκετά χειρόγραφα στον Ισαάκ Αργυρό, οπότε η ταύτιση γίνεται ακόμα πιο δύσκολη. Μόνο τα τελευταία χρόνια καταβάλλεται προσπάθεια το έργο να εκδοθεί στο πλαίσιο της σειράς Corpus des Astronomes Byzantins.

2. Περιεχόμενο

Ο Γεώργιος Χρυσοκόκκης με το Εξήγησις εις την Σύνταξιν των Περσών ουσιαστικά διέδωσε την περσική αστρονομία στο Βυζάντιο το 14ο αιώνα κι από εκεί στη Δύση. Πρόκειται για μια εποχή κατά την οποία στο Βυζάντιο ασκείται έντονη κριτική στο έργο του Πτολεμαίου, που πια φαίνεται να καθίσταται ανεπαρκές όσον αφορά τους αστρονομικούς υπολογισμούς. Έτσι υπάρχει ήδη διαμορφωμένο το κλίμα για την αποδοχή διαφορετικών αστρονομικών παραδόσεων και μεθόδων υπολογισμού. Μία από αυτές είναι η περσική, την οποία αναλαμβάνει να μεταδώσει ο Γεώργιος Χρυσοκόκκης με το έργο του.

Το έργο αποτελείται από τον πρόλογο, 51 κεφάλαια και τους αστρονομικούς πίνακες. Οι αστρονομικοί πίνακες της Εξηγήσεως βασίζονται στο Ζιλ Ι-Ιλχανί,⁹ το έργο του σημαντικού αστρονόμου από το αστεροσκοπείο της Μάραγα Νασίρ Αλ-Ντιν Αλ-Τουσί, το οποίο γράφτηκε περί το 1270. Τους πίνακες του Αλ-Τουσί τούς είχε μεταφέρει στο προηγούμενο διάστημα στην Τραπεζούντα ο Γρηγόριος Χιονιάδης, ο οποίος και τους μετέφρασε. Ουσιαστικά ο Χρυσοκόκκης προσαρμόζει τους πίνακες του Ζιλ Ι-Ιλχανί στα δεδομένα της Κωνσταντινούπολης και με την Εξήγησιν εξηγεί τη χρήση τους.

Το περιεχόμενο του έργου διαρθρώνεται ως εξής: Στην εισαγωγή προτάσσονται οι τίτλοι των κεφαλαίων που θα ακολουθήσουν, κατά το σύνηθες των επιστημονικών έργων από την ύστερη Αρχαιότητα. Τα πρώτα κεφάλαια είναι αφιερωμένα σε ημερολογιακά ζητήματα, ενώ ακολουθούν τα κεφάλαια με θέμα τη μελέτη των κινήσεων του Ήλιου, της Σελήνης και των πέντε γνωστών τότε πλανητών (Κρόνος, Άρης, Αφροδίτη, Ζευς, Ερμής). Ορισμένα κεφάλαια είναι αφιερωμένα στις εκλείψεις του Ήλιου και της Σελήνης, ένα θέμα που απασχολούσε ιδιαίτερα όσους ασχολούνταν με την αστρονομία το 14ο αιώνα.¹⁰ Στο τελευταίο μέρος παρατίθενται τα κεφάλαια που πραγματεύονται αστρολογικά ζητήματα, όπως η κατασκευή αστρολογικών εφημερίδων, η εύρεση του ωροσκόπου κτλ. Δίνοντας τον τρόπο υπολογισμού της θέσης των ουράνιων σωμάτων, διευκολύνει τόσο την κατασκευή των αστρολογικών εφημερίδων όσο και τους ημερολογιακούς υπολογισμούς, π.χ. την εύρεση του Πάσχα. Ενδεικτικοί τίτλοι κεφαλαίων είναι οι εξής: «Περί της ευρέσεως του δισέκτου», «Περί της μεταβάσεως της σελήνης από ζωδίου εις ζώδιον», «Περί ζωδίου μεσουρανούντος».

Μεθοδολογικά, το έργο ακολουθεί τις αρχές των αστρονομικών κειμένων από τον Κλαύδιο Πτολεμαίο κι εξής: Προτάσσονται οι ορισμοί, ακολουθεί η πραγμάτευση του ζητήματος και στο τέλος κάθε κεφαλαίου αναφέρεται παράδειγμα για την κατανόηση. Τα παραδείγματα που χρησιμοποιεί ο Χρυσοκόκκης αναφέρονται κυρίως στο έτος 1346, οπότε αυτό κάνει ασφαλέστερη τη χρονολόγηση του κειμένου στο 1347.

Ωστόσο, η Εξήγησις περιέχει ορισμένα μεθοδολογικά λάθη, που οδηγούν σε σημαντικές αποκλίσεις τους υπολογισμούς. Στηριγμένος στους πίνακες του Αλ-Τουσί και χωρίς να διαθέτει το ανάλογο κείμενο, οδηγείται σε λάθη. Για παράδειγμα, τοποθετεί τον αρχικό μεσημβρινό (72^ο ανατολικά) λανθασμένα σε μια ανύπαρκτη πόλη που την ονομάζει Τυβήνη ή εφαρμόζει πτολεμαϊκούς και περσικούς τύπους ταυτόχρονα κτλ.

3. Αποτίμηση

Η Εξήγησις εις την Σύνταξιν των Περσών γνώρισε πολύ μεγάλη απήχηση, όπως προαναφέρθηκε. Παρά τα μεθοδολογικά λάθη στα οποία υπέπεσε ο Χρυσοκόκκης, η χρήση των περσικών κανόνων ήταν πιο εύκολη απ’ ό,τι των αντίστοιχων πτολεμαϊκών, αφού το έργο είναι προσανατολισμένο στην πρακτική χρήση. Αυτό φαίνεται από την παράλειψη στοιχείων που θεωρούνταν δυσνόητα, όπως οι τριγωνομετρικές συναρτήσεις. Μία από τις αιτίες που το έργο απέκτησε τόση σημασία είναι το γεγονός ότι γράφηκε σε μια περίοδο κατά την οποία το αστεροσκοπείο της Μάραγα έχει σταματήσει να λειτουργεί. Οπότε η Εξήγησις έπαιξε το ρόλο της ευρωπαϊκής συνέχισης της αστρονομικής παράδοσης της Μάραγα.

Επιπλέον, στα επόμενα χρόνια, την Εξήγησιν ακολούθησαν μια σειρά συγγράμματα που πραγματεύονταν την περσική αστρονομία και επηρεάστηκαν άμεσα από το συγκεκριμένο έργο. Ένα τέτοιο ήταν ο τρίτος τόμος της Αστρονομικής Τριβίβλου του Θεοδώρου Μελιτηνιώτη, που με τίτλο Παράδοσις εις τους περσικούς προχείρους κανόνας κυκλοφορούσε ως ανεξάρτητο κείμενο, το οποίο μέχρι πρόσφατα αποδιδόταν και στον ίδιο το Χρυσοκόκκη. Ένα άλλο έργο άμεσα συνδεόμενο με την Εξήγησιν, το οποίο φαίνεται να προσαρμόζει προς το απλούστερο τους πίνακές της, βρέθηκε στην Κύπρο και πρέπει να είναι γραμμένο πολύ λίγο καιρό μετά το έργο του Χρυσοκόκκη.¹¹

Το έργο του Χρυσοκόκκη κατέλαβε σημαντική θέση μεταξύ των αστρονομικών συγγραμμάτων που πέρασαν από τη βυζαντινή επικράτεια στη Δύση. Είναι χαρακτηριστικό ότι δύο αντίγραφά του βρίσκονται μεταξύ των κωδίκων που κατείχε ο καρδινάλιος Βησσαρίων και μετά το θάνατό του τους δώρισε στη Βενετία, για να αποτελέσουν τον πυρήνα της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης.