1. Ιστορικό πλαίσιο

Για σχεδόν σαράντα χρόνια οι Ρωμαίοι συγκρούονταν με το Μιθριδάτη Στ’ και διεξήγαγαν τρεις πολέμους εναντίον του. Ο Γ΄ Μιθριδατικός πόλεμος ξεκίνησε το 74 π.Χ. Αρχηγός των Ρωμαίων ήταν αρχικά ο Λούκουλλος και στη συνέχεια, από το 66 π.Χ., ο Πομπήιος, ο οποίος οδήγησε τον πόλεμο σε επιτυχή έκβαση. Το αποτέλεσμα ήταν η προσθήκη νέων περιοχών στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, οι οποίες απαιτούσαν οργάνωση. Ο Πομπήιος, με τη γνωστή οργανωτική ικανότητά του, ανέλαβε το έργο αυτό. Δεν είναι εξακριβωμένο στο πλαίσιο ποιας εξουσίας ενήργησε. Ορισμένοι πιστεύουν ότι άντλησε την εξουσία αυτή από κάποιο άρθρο του Μανίλειου Νόμου (Lex Manilia). Πριν από τις κατακτήσεις του Πομπήιου, η Ρώμη κατείχε μόνο δύο περιοχές στην ασιατική ηπειρωτική χώρα: την επαρχία της Ασίας και την Κιλικία. Τώρα προστέθηκαν στα εδάφη της η Λυκαονία, η Πισιδία, η Παμφυλία και η νότια Φρυγία. Όλες αυτές οι περιοχές που κατακτήθηκαν έπρεπε να οργανωθούν.

2. Η αναδιοργάνωση

Αρχικά, έπρεπε να ληφθεί μέριμνα για το βασίλειο του Πόντου του Μιθριδάτη Στ’. Έτσι, το μεγαλύτερο μέρος του ενώθηκε με το γειτονικό βασίλειο της Βιθυνίας. Το βόρειο σύνορο της νέας επαρχίας ήταν η Μαύρη θάλασσα. Στα δυτικά συνόρευε με την επαρχία της Ασίας, ενώ στα νότια βρισκόταν η Κιλικία. Αν και υπάρχει διχογνωμία μεταξύ των μελετητών ως προς τα ανατολικά σύνορα, σύμφωνα με μια άποψη τοποθετούνται στον ποταμό Άλυ (σημ. Κιζίλ). Εσωτερικά η ίδια η επαρχία διαιρούνταν σε έντεκα κοινότητες (conventus), καθεμία από τις οποίες είχε μία κεντρική πόλη. Αυτές ήταν είτε νέες πόλεις είτε ιδρύονταν στη θέση κάποιας προϋπάρχουσας. Υπάρχει διαφωνία μεταξύ των μελετητών ως προς τα ονόματά τους, πάντως, οι περισσότεροι θεωρούν ότι δεν είχαν ιδιαίτερη σπουδαιότητα και ότι αποτελούσαν απλά διοικητικά κέντρα. Σε αυτούς τους νέους οικισμούς, το σύνολο των πολιτών εξέλεγε δικαστές και ένα συμβούλιο. Στην πράξη, αυτό το συμβούλιο κυβερνούσε την περιοχή και φρόντιζε για τη συγκέντρωση των φόρων που επέβαλλαν οι Ρωμαίοι. Ο κυβερνήτης αναλάμβανε την επιβολή του νόμου και της τάξης καθώς και την απόδοση δικαιοσύνης.

Μεγάλο μέρος της επαρχίας Πόντου-Βιθυνίας δεν κρίθηκε κατάλληλο για ρωμαϊκή διοίκηση. Πάρθηκε επομένως η απόφαση να παραχωρηθεί σε υποτελείς βασιλείς οι οποίοι είχαν επιδείξει πίστη στη Ρώμη, όπως ο Φαρνάκης Β’ (63-47 π.Χ.). Ο Φαρνάκης ήταν γιος του Μιθριδάτη Στ’, όμως είχε φροντίσει να εγκαταλείψει τον πατέρα του εγκαίρως. Έτσι, έλαβε την ανταμοιβή του στην περιοχή της Μαύρης θάλασσας, καθώς του δόθηκε ο Κιμμέριος Βόσπορος. Ο Αρίσταρχος τοποθετήθηκε στην Κολχίδα πιθανόν με την προσδοκία ότι θα αποτελούσε αποτρεπτικό παράγοντα απέναντι στους Ίβηρες. Ο Δειότορος Α’, πρίγκιπας των Γαλατών, είχε σταθεί ανοιχτά στο πλευρό των Ρωμαίων ως σύμμαχος, βοηθώντας αρχικά το Λούκουλλο και στη συνέχεια τον Πομπήιο. Τώρα, του παραχωρήθηκαν εκτάσεις γης στον Πόντο. Λέγεται επίσης ότι είχε λάβει το βασίλειο της Μικρής Αρμενίας. Όμως ορισμένοι πιστεύουν ότι αυτό συνέβη λίγο αργότερα και ότι αρχικά αποδέκτης ήταν ένας άλλος Γαλάτης πρίγκιπας, ο Βρογίταρος. Ο Αρχέλαος ήταν ο γιος ενός από τους στρατηγούς του Μιθριδάτη, ο οποίος είχε πολεμήσει εναντίον της Ρώμης κατά τον Α' Μιθριδατικό πόλεμο. Ο πατέρας του είχε διαφύγει στη Ρώμη λίγο αργότερα και ο γιος πέρασε ένα διάστημα εκεί. Είχε την εύνοια του Πομπήιου, ο οποίος τον ονόμασε αρχιερέα και κυβερνήτη του ιερατικού κράτους των Ποντικών Κομάνων στον ποταμό Ίρι. Ένας άλλος πιστός φίλος της Ρώμης ήταν ο Αριοβαρζάνης Α’ της Καππαδοκίας. Αν και είχε εκδιωχθεί από το βασίλειό του από τον Τιγράνη το Μέγα της Αρμενίας, οι Ρωμαίοι τον επανέφεραν, προσθέτοντας στο βασίλειό του συγκεκριμένες οχυρές θέσεις στην Κιλικία. Μία άλλη ζώνη προστασίας για την Κιλικία ήταν η Σελεύκεια στον Ευφράτη, η οποία δόθηκε στο βασιλιά της Κομμαγηνής, τον Αντίοχο Α’.

Νότια, ο Πομπήιος είχε ορισμένα προβλήματα να αντιμετωπίσει, όπως το παλιό βασίλειο των Σελευκιδών, το οποίο κυβερνούσε ο Αντίοχος ΙΓ’. Καθώς αυτός ήταν πλέον ανίσχυρος, ο Πομπήιος φρόντισε να τον ανατρέψει και δημιούργησε την επαρχία της Συρίας. Στο πλαίσιο αυτής της επαρχίας επιβίωσαν ορισμένοι πιστοί δυνάστες, μεταξύ των οποίων την εντονότερη παρουσία είχε ο Σουπσικέρομος, ο οποίος έγινε στενός φίλος του Πομπήιου. Επίσης, ορισμένες πόλεις στη Συρία αποσπάστηκαν από την Ιουδαία και προστέθηκαν στη Συρία. Το πρόβλημα των εχθρικών Αράβων στο βορρά, στο όρος Άμανος, λύθηκε με την τοποθέτηση ενός πιστού ηγεμόνα. Κατά τη διάρκεια των εκστρατειών του, ο Πομπήιος είχε μεσολαβήσει στον εμφύλιο πόλεμο της Ιουδαίας. Τοποθέτησε εκεί έναν από τους πρωταγωνιστές της σύγκρουσης, τον Ύρκαμο, ως υποτελή βασιλιά.

Ξεχωριστή και ειδική μνεία μπορεί να γίνει στον τρόπο που χειρίστηκε ο Πομπήιος την Παρθία και την Αρμενία, οι τύχες των οποίων συνδέονται. Πριν από την περίοδο αυτή, η Ρώμη είχε ήδη αναγνωρίσει την Παρθία ως μεγάλη δύναμη και είχε συνάψει συνθήκες μαζί της από την εποχή του Σύλλα και του Λούκουλλου. Τώρα (66 π.Χ.) ο Πομπήιος υπέγραψε άλλες συνθήκες μαζί τους. Φαίνεται ότι είχε υπάρξει η ιδέα κοινής επίθεσης στην Αρμενία. Η Αρμενία, υπό τον Τιγράνη, ήλεγχε μία μεγάλη αυτοκρατορία. Ως γαμπρός του Μιθριδάτη Στ’, ο Τιγράνης τον είχε βοηθήσει εναντίον του Λούκουλλου, όμως υπέστη βαρύτατη ήττα από το Ρωμαίο στρατηγό. Ο Πομπήιος ήταν τώρα αποφασισμένος να ολοκληρώσει το έργο του Λούκουλλου εισβάλλοντας ο ίδιος στην Αρμενία. Ο γιος του Τιγράνη, ο οποίος είχε το ίδιο όνομα, ήδη είχε εξεγερθεί και διαφύγει στην Παρθία. Ο βασιλιάς της Παρθίας, ο Φραάτης, εισέβαλε προσωρινά στην Αρμενία, όμως στη συνέχεια συμβούλεψε το νεαρό Τιγράνη να αφεθεί στο έλεος του Πομπήιου, όπως και έγινε. Ο Πομπήιος οργάνωσε την επανασύνδεση πατέρα και γιου, δίνοντας την Αρμενία στον πατέρα και τη Σοφηνή στο γιο. Οι Πάρθες σύντομα επανεμφανίστηκαν, θεωρώντας ότι η συνθήκη που είχαν υπογράψει με τη Ρώμη είχε τεθεί σε κίνδυνο από τη συμπεριφορά του Πομπήιου. Εν τω μεταξύ, ο νεαρός Τιγράνης συγκρούστηκε με τον Πομπήιο, ο οποίος τον έπιασε αιχμάλωτο. Εκείνος ζήτησε τη βοήθεια των Πάρθων και με τη σειρά τους αυτοί κατέλαβαν τη Γορδυηνή. Ο Πομπήιος απαίτησε να αποσυρθούν, πράγμα που έκαναν όταν έστειλε μία δύναμη εναντίον τους. Στη συνέχεια, μία άλλη διπλωματική αποστολή των Πάρθων εμφανίστηκε, ζητώντας την απελευθέρωση του νεαρού Τιγράνη και τον καθορισμό του Ευφράτη ως συνόρου μεταξύ της Ρωμαϊκής και της Παρθικής Αυτοκρατορίας. Αυτό προκάλεσε νέα εισβολή των Πάρθων στην Αρμενία προς υποστήριξη του νεαρού Τιγράνη, το 64 π.Χ. Ο Τιγράνης ο πρεσβύτερος, ο οποίος συνέχιζε να βρίσκεται στο θρόνο, υπολόγιζε πολύ στο γεγονός ότι ήταν φίλος της Ρώμης. Τελικά και οι δύο πλευρές στράφηκαν στον Πομπήιο. Εκείνος όρισε τρεις διαιτητές, η απόφαση των οποίων θα γινόταν αποδεκτή και από τις δύο πλευρές. Δε γνωρίζουμε ακριβώς τι αποφασίστηκε, όμως, θεωρείται βέβαιο ότι η συνθήκη ανανεώθηκε.

3. Συνέπειες

Το αποτέλεσμα του έργου του Πομπήιου ήταν η ίδρυση επαρχιών στον Εύξεινο Πόντο και την ακτή της Μικράς Ασίας: Πόντος, Βιθυνία, Ασία, Κιλικία και Συρία. Στη συνέχεια υπήρχε μία ζώνη υποτελών βασιλείων: Βόσπορος, Κολχίδα, Μικρή Αρμενία, Παφλαγονία, Γαλατία, Καππαδοκία, Κομμαγηνή, τα πριγκιπάτα της Συρίας και της Κιλικίας, καθώς και η Ιουδαία. Είναι γενικά αποδεκτό ότι τα ζητήματα διευθετήθηκαν καλύτερα στο βορρά από ό,τι στο νότο. Εκεί, φαίνεται ότι τα προβλήματα τακτοποιήθηκαν βιαστικά και ο εσωτερικός κύκλος άμυνας ήταν λιγότερο σταθερός. Δε θα πρέπει, εντούτοις, να αμφισβητείται η ανθεκτικότητα του έργου του Πομπήιου. Αυτό αποδεικνύεται από το απλό γεγονός ότι οι διευθετήσεις του για τη Βιθυνία δεν αλλοιώθηκαν μέχρι τον 3ο αι. μ.Χ.