1. Ιστορικό

Στη Σίδη ανασκάφηκε ένα από τα σημαντικότερα και πληρέστερα εκκλησιαστικά συγκροτήματα της Πρωτοβυζαντινής περιόδου. Περιλάμβανε ένα μητροπολιτικό ναό, ένα βαπτιστήριο, ένα επισκοπικό μέγαρο και μερικά ακόμη λατρευτικά κτίσματα, από τα οποία μπορούμε να διακρίνουμε ένα μαρτύριο (αν και δεν είναι γνωστό το όνομα του μάρτυρα στον οποίο ήταν αφιερωμένο) και ένα παρεκκλήσιο.

Το συγκρότημα του βαπτιστηρίου διαμορφώνεται στην ανατολική πλευρά του ναού βόρεια της αψίδας του ιερού. Η αρχιτεκτονική κάτοψη, επιμελημένη και απόλυτα συμμετρική, είναι χωρισμένη σε τρεις διαφορετικούς χώρους, όπως συμβαίνει και στο βαπτιστήριο του ναού του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Έφεσο, σύμφωνα με τα τρία στάδια του μυστηρίου του βαπτίσματος: εξορκισμοί, βάπτισμα και χρίσμα. Οι εξορκισμοί γίνονταν πιθανώς στον πρώτο βόρειο χώρο· στο δεύτερο, τον κεντρικό με την κολυμπήθρα, γινόταν το βάπτισμα και στο νότιο χώρο δινόταν το χρίσμα.

Βάσει των κιονοκράνων της λειτουργικής κατασκευής που στέγαζε την κολυμπήθρα, το κτίσμα τοποθετείται μεταξύ του 4ου και του 6ου αιώνα, χωρίς όμως να μπορεί να χρονολογηθεί με ακρίβεια.

2. Αρχιτεκτονική περιγραφή

Το βαπτιστήριο είναι προσαρτημένο στη βορειοανατολική πλευρά της εκκλησίας του επισκοπικού συγκροτήματος. Πρόκειται για μία βασιλική με εγκάρσιο κλίτος που εξέχει από τα πλάγια κλίτη του ναού. Η πρόσβαση στο βαπτιστήριο γινόταν είτε από το εσωτερικό του ναού, από δύο ανοίγματα στον ανατολικό τοίχο του εγκάρσιου κλίτους, στην πλευρά βόρεια της αψίδας, είτε από μία είσοδο που βρισκόταν έξω από το βόρειο τοίχο του εγκάρσιου κλίτους. Ανάμεσα στο εγκάρσιο κλίτος και το τριμερές συγκρότημα του βαπτιστηρίου αναπτύσσεται ένας διάδρομος ή νάρθηκας με αψιδωτές απολήξεις των τοίχων του στο βόρειο και νότιο άκρο του. Μέσω του νάρθηκα ο πιστός εισερχόταν από το ναό στο βόρειο και στο νότιο χώρο του βαπτιστηρίου, ενώ στο μεσαίο δωμάτιο δεν ήταν δυνατή η απευθείας πρόσβαση από το νάρθηκα.

Από τα τρία δωμάτια του βαπτιστηρίου, το μεσαίο είναι τετράγωνο σε γενική χάραξη ενώ τα άλλα δύο ορθογώνια. Τα δύο παρακείμενα ορθογώνια δωμάτια διαθέτουν μία ημικυκλική κόγχη στο κέντρο της ανατολικής πλευράς τους και δύο ορθογώνιες προεξοχές στο βόρειο και νότιο τοίχο τους. Το κεντρικό δωμάτιο σχηματίζει σε κάθε πλευρά του μία ημικυκλική κόγχη δημιουργώντας μία τετράκογχη κάτοψη. Στο κέντρο του δωματίου αυτού βρισκόταν μία τετράγωνη κολυμπήθρα κάτω από κιβώριο. Τέσσερις μαρμάρινοι κίονες πιθανόν υποστήριζαν τα τόξα και το θόλο του κιβωρίου, ενώ η κολυμπήθρα είχε δύο μικρές κλίμακες στην ανατολική και στα δυτική πλευρά της και δύο ημικυκλικές δεξαμενές στη βόρεια και στη νότια. Σύμφωνα με το Semavi Eyice, το βάθος ενός μέτρου της κολυμπήθρας δεν επέτρεπε να βυθιστεί εντελώς ο πιστός στα νερά κατά τη βάπτιση.¹

Το βαπτιστήριο του εκκλησιαστικού συγκροτήματος της Σίδης θα μπορούσε να ενταχτεί στην ομάδα βαπτιστηρίων των προσκυνηματικών κέντρων, λόγω των αρχιτεκτονικών ομοιοτήτων του με αυτά. Στην ομάδα αυτή βαπτιστηρίων εντάσσονται επίσης, σύμφωνα με τη Falla Castelfranchi,² τα βαπτιστήρια του Αγίου Ιωάννη στην Έφεσο, του Αγίου Μηνά στην Αίγυπτο και του Αγίου Συμεών στη βόρεια Συρία, τα οποία εξυπηρετούσαν τα μεγάλα πλήθη προσκυνητών που προσέλκυε ο τάφος του μάρτυρα.³