1. Βιογραφικά στοιχεία

Ο Απελλής ήταν γιος του Πυθέως. Ο Πλίνιος αναφέρει ως περίοδο ακμής του την 112η Ολυμπιάδα (332-329 π.Χ.).¹ Οι πηγές αναφέρουν ως τόπο καταγωγής του άλλοτε την Κω και άλλοτε την Έφεσο, όπου μαθήτευσε δίπλα στον Έφορο τον Εφέσιο.² Όταν ήρθε στη Σικυώνα, μαθήτευσε κοντά στον Πάμφιλο τον Αμφιπολίτη, ο οποίος ίδρυσε στο α' μισό του 4ου αι. π.Χ. την περίφημη ζωγραφική σχολή της Σικυώνας. Από εκεί πήγε στη Μακεδονία, όπου γνωρίστηκε με το Μέγα Αλέξανδρο, τον οποίο ακολούθησε στην Ασία. Ο Πλίνιος αναφέρει ότι ο Απελλής είχε το αποκλειστικό προνόμιο της ζωγραφικής απεικόνισης του Μακεδόνα βασιλιά, όπως αντίστοιχα ο Λύσιππος στη γλυπτική.³ Ακόμα και αν αυτό δεν είναι αλήθεια, σίγουρα έκανε πολλά πορτρέτα του Μεγάλου Αλεξάνδρου και του Φιλίππου, ενώ σε όψιμη φάση εργάστηκε στην αυλή του Πτολεμαίου Α'.⁴ Γεγονός είναι ότι ο Απελλής έμεινε αρκετό διάστημα στη μακεδονική αυλή, όπου ανέπτυξε μια σχέση οικειότητας με τον Αλέξανδρο.⁵

2. Τεχνοτροπία και έργα του Απελλή

Στα συγγράμματά του, τα οποία χάρισε στο μαθητή του Περσέα, εξέθετε προσωπικούς κανόνες για την τέχνη του, καθώς και εκτιμήσεις για σύγχρονους ή παλιότερους συναδέλφους του.⁶ Ο Απελλής διαπνεόταν από σεμνότητα και αισθήματα ευγενούς άμιλλας. Το τελευταίο φαίνεται από το περιστατικό με τον Πρωτογένη, από την Καύνο, τον οποίο βοήθησε στην αρχή της σταδιοδρομίας του.⁷ Επιπλέον, παραδεχόταν ότι υστερούσε έναντι του Μελανθίου στη διάταξη, στη σύνθεση δηλαδή των προσώπων σε έναν πίνακα, και έναντι του Ασκληπιόδωρου στα μέτρα.⁸

Ο Πλίνιος αναφερόμενος στα έργα του Απελλή τονίζει ότι έγιναν με τέσσερα χρώματα, το λευκό της μηλίας γης, το κίτρινο της αττικής ώχρας, το κόκκινο της Σινώπης και το atramentum, τo μαύρo, το οποίο ο Απελλής έφτιαχνε καίγοντας ελεφαντόδοντο, το λεγόμενο ελεφάντινον.⁹ Το σκούρο βερνίκι με το οποίο περνούσε τα έργα του έδινε στα ανθηρά χρώματα μια αυστηρότητα. Φαίνεται ότι τα ανθηρά χρώματα ήταν έντονα φωτεινά και λαμπερά, σε αντίθεση με τα αυστηρά, που ήταν βαθύτερα και πιο σκούρα .¹⁰ Άλλο ένα ιδιαίτερο γνώρισμα της τέχνης του ήταν η ιδιοφυΐα και η έμφυτη χάρις (ingenium et gratia).¹¹

Ο Απελλής φιλοτέχνησε την πιο γνωστή εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, στον τύπο του Δία Κεραυνοφόρου, η οποία είχε τοποθετηθεί στο ναό της Αρτέμιδος στην Έφεσο.¹² Ο Πλίνιος λέει ότι τα δάχτυλα φαίνονταν να προεξέχουν και ο κεραυνός να βγαίνει από τον πίνακα. Ο Αλέξανδρος απεικονιζόταν πιθανόν καθιστός και το αρχέτυπο πρέπει να ανάγεται στη φειδιακή πλαστική εικόνα του Δία στην Ολυμπία. Μια τοιχογραφία του 1ου αι. μ.Χ. από την οικία των Vettii στην Πομπηία ίσως απηχεί τον πίνακα του Απελλή.¹³ Δύο άλλους πίνακες, τον ένα με τους Διόσκουρους, τη Νίκη και το Μέγα Αλέξανδρο και τον άλλο με τον Πόλεμο δεμένο πισθάγκωνα και το Μέγα Αλέξανδρο σε θριαμβικό άρμα, τους αφιέρωσε ο Αύγουστος στο forum του Αυγούστου στη Ρώμη.¹⁴ Αργότερα ο Κλαύδιος αφαίρεσε το πρόσωπο του Αλεξάνδρου και από τους δύο πίνακες και το αντικατέστησε με εκείνο του Αυγούστου.¹⁵ Είναι πιθανόν ο ζωγράφος να εμπνεύστηκε τη σύνθεσή του από ένα παλιότερο έργο του Μελανθίου, στο οποίο είχε εργαστεί ως βοηθός και το οποίο απεικόνιζε τον Αρίστρατο της Σικυώνας πλάι σε νικηφόρο άρμα.¹⁶Έχει επίσης διατυπωθεί η άποψη ότι κάποιες εσοχές που έχουν βρεθεί σε τοίχο του forum κοσμούνταν με έργα του Απελλή.¹⁷

Το πιο φημισμένο έργο του ήταν η «Αναδυομένη Αφροδίτη» για το ναό του Ασκληπιού στην Κω.¹⁸ Ο Αύγουστος αφιέρωσε τον πίνακα στο ιερό του Καίσαρα.¹⁹ Η τέχνη του έργου αυτού ήταν τόσο μοναδική, ώστε, όταν καταστράφηκε το κάτω μέρος του, δεν μπορούσε κανείς να το αποκαταστήσει. Ο Νέρωνας τον αντικατέστησε στο Καισαρείο με έναν άλλο πίνακα του Δωροθέου. Ο Σουητώνιος αναφέρει ότι ο Βεσπασιανός αντάμειψε πλούσια κάποιον που επιδιόρθωσε την Αφροδίτη από την Κω.²⁰ Ο Απελλής άρχισε να ζωγραφίζει και μια δεύτερη Αφροδίτη, την οποία άφησε ανολοκλήρωτη εξαιτίας του θανάτου του.²¹ Σύμφωνα με την περιγραφή του Πλινίου, η θεά απεικονιζόταν γυμνή να βγαίνει από τη θάλασσα στύβοντας τα μαλλιά της. Πηγή έμπνευσης για το ζωγράφο υπήρξε η Φρύνη ή η Παγκάσπη,²² η οποία στη διάρκεια των Ελευσίνιων μυστηρίων είχε βγει από τη θάλασσα με ανάλογο τρόπο.²³

Ο Πλίνιος αναφέρει μια περιπέτεια του Απελλή στην αυλή του Πτολεμαίου, όπου έπεσε θύμα συκοφαντίας από έναν άλλο ζωγράφο, τον Αντίφιλο. Το περιστατικό στάθηκε αφορμή να συνθέσει ο ζωγράφος την περίφημη «Διαβολή», έναν αλληγορικό πίνακα που τον περιγράφει ο Λουκιανός.²⁴ Στο κείμενο αναφέρονται μόνο ονόματα, όλα προσωποποιήσεις αφηρημένων εννοιών: Διαβολή, Άγνοια, Υπόληψη, Φθόνος, Επιβουλή, Απάτη, Μετάνοια, Αλήθεια. Η περιγραφή του Λουκιανού ενέπνευσε πολλούς ζωγράφους της Αναγέννησης, όπως τους Μποτιτσέλι, Μαντένια και Ντίρερ.²⁵

Σύμφωνα με τον Πλίνιο, η ζωγραφική με τον Απελλή έφθασε στο απόγειο της καλλιτεχνικής της έκφρασης.²⁶ Στο έργο του συνδύασε την ιωνική λεπτότητα και χάρη με την αυστηρότητα και την επιστημονική ακρίβεια της σχολής της Σικυώνας.²⁷